Kráfust milljarða, gelda fyrir og fjöldinn var ekki há tala

Orðlof

Tvö ál egg

Fjölmiðlar og fyrirtæki af ýmsum toga þurfa að sýna meiri metnað í málfari en nú virðist oft raunin. Það er makalaust að sjá ítrekað birtast á sjónvarpsstöðvum auglýsingar þar sem fólk er hvatt til að kaupa pizzu með 2 áleggjum. Hver ætlar að borða pizzu með áleggjum? 

Mörg álegg geta ekki verið neitt annað en egg úr áli og þótt nú sé að rísa stór og mikil álverksmiðja austur á fjörðum er full langt gengið að ætla að sneiða framleiðsluna þaðan ofan á pizzur. Á kannski að bræða þessi egg ofan á pizzurnar? 

Álegg ofan á brauð er eintöluorð og getur aldrei orðið fleirtöluorð. Ekki frekar en við getum sagt margar mjólkur eða margir rjómar. 

Sum orð eru einfaldlega föst, annað hvort í eintölu eða fleirtölu. Það gildir t.d. um klippur og ótrúlegt að virðulegt fyrirtæki sem rekur margar verslanir skuli ekki sjá sóma sinn í því að hafa málfar á auglýsingum í verslunum sínum í lagi. 

Rafmagnsklippa er auglýst í ónefndri verslun í borginni. Er þá hægt að kaupa þar eina klippu? Er hún kannski þá hálf í því tilviki, þ.e. bara með einu blaði?

Enn sorglegra er þegar gildandi menn í skólamálum gera sig seka um að segja að skólafólk hafi góða grunnfærni. 

Enginn vill vera grunnfær, þ.e. yfirborðskenndur, einfaldur eða vitgrannur svo vitnað sé í orðabók. Sá sem býr yfir grunnfærni er sem sagt heldur heimskur. Það er því dapurleg hugsanavilla að segja að einhver búi yfir góðri grunnfærni.

Inga Rósa Þórðardóttir. Málfar og metnaður. visir.is. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Huginn ehf. og Vinnslustöðin hf. eiga enn aðild að málsókninni á hendur ríkisins þar sem útgerðirnar kráfust 10,2 milljarða króna bóta.“

Frétt á visir.is.                       

Athugasemd: Sögnin að krefjast er ekki erfið. Í fleirtölu þátíðar er hún kröfðust. 

Vera má að þetta sé fljótfærnisvilla en í öllum tölvum á ritstjórn Vísis er forrit sem leiðréttir stafsetningarvillur. Notaði blaðamaðurinn það ekki? Varla getur hann borið fljótfærni eða gleymsku fyrir sig.

Tillaga: Huginn ehf. og Vinnslustöðin hf. eiga enn aðild að málsókninni á hendur ríkisins þar sem útgerðirnar kröfðust 10,2 milljarða króna bóta.

2.

„Heilt yfir er talið að tekjutap þjóðgarðsins verði um 300 milljónir króna.“

Frétt á visir.is.                       

Athugasemd: Afar auðvelt er að skrifa sig framhjá orðalaginu og sleppa tveimur fyrstu orðunum án þess að málsgreinin skaðist.

Eiður Guðnason skrifaði á vefsíðu sinni:

Heilt yfir er í tísku hjá fjölmiðlafólki. Í bakþankagrein í Fréttablaðinu (20.05.09) notar höfundur þetta orðatiltæki tvisvar. Þetta merkir það sama og enska orðtakið on the whole, eða þegar á heildina er litið, þegar allt kemur til alls, þegar öllu er á botninn hvolft, þegar á allt er litið, í það heila (i det hele) og svo mætti áfram telja. 

Samkvæmt fyrirsögninni fjallar fréttin um mann sem reyndi að taka peninga upp úr Peningagjá á Þingvöllum. Uppbygging fréttarinnar er hins vegar hræðilega slæm.

Í gamla daga var manni kennt að byrja á aðalatriðunum, því sem fyrirsögnin vísar til. Þess í stað byrjar fréttin á sögulegu yfirliti sem skiptir ekki nokkru máli. Þessu næst koma tvær kostulega málsgreinar:

Íslendingur var þó gómaður við það í síðustu viku að reyna að ná peningum upp úr Peningagjá. Heilt yfir er talið að tekjutap þjóðgarðsins verði um 300 milljónir króna.

Í stuttu máli: Maður tekur peninga upp úr Peningagjá og þjóðgarðurinn tapar um þrjú hundruð milljónum króna.

Hvernig er hægt að skilja ofangreint á annan hátt?

Að vísu má draga þá ályktun af því sem síðar kemur fram í fréttinni að tekjutapið sé vegna fækkunar ferðamanna, ekki þjófnaðarins úr gjánni. Fréttin er skrifuð með slíkum endemum að lesendur eiga að giska á hvað fréttmaðurinn á við. Þetta kallast hroðvirkni.

Áhrif fjölmiðla á tungutak fólks er gríðarlega mikið. Þess vegna skiptir öllu að í starf blaðamanns veljist þeir sem kunni að skrifa, hafi góðan skilning á íslensku máli, drjúgan orðaforða og vilja til að þjóna lesendum. 

Tillaga: Talið er að tekjutap þjóðgarðsins verði um 300 milljónir króna.

3.

„… þar sem hann neitar fyrir að ósætti sé innan bæjarstjórnar …“

Frétt á dv.is.                        

Athugasemd: Hér er blaðamaðurinn líklega að rugla saman tvennskonar orðalagi. Annars vegar að neita einhverju og hins vegar að þvertaka fyrir eitthvað. Útkoman verður rassbagan „neita fyrir“. Þannig talar enginn.

Svo segir í fréttinni:

Theodóra segir að bæjarbúar geldi fyrir óstjórnina hjá meirihlutanum.

Þegar blaðamaðurinn skrifar „neita fyrir“ og „bæjarbúar geldi fyrir“ er næstum komin lögfull sönnun fyrir því að hann er illa að sér í íslensku og varla skriffær. Hann getur ekki beygt sögnina að gjalda.

Svona á málsgreinin að vera:

Theodóra segir að bæjarbúar gjaldi fyrir óstjórnina hjá meirihlutanum.

Blaðamaður verður að geta skrifað þokkalega vel á íslensku, hafa skilning á málinu og bera virðingu fyrir lesendum. Sá sem ekki getur þetta ætti að leita sér að öðru starfi.

Blaðamaðurinn segir í fyrirsögn og svo virðist sem hann túlki þar orð annarra, heimildarmanns:

… og Ármann ljúgi til um stöðuna …

Í meginmáli fréttarinnar segir og er enn vitnaði í sama heimildarmann:

… segir Ármann Kr. Ólafsson, bæjarstjóra Kópavogsbæjar, ekki fara rétt með í viðtali …

Þetta er nú ekki merkileg blaðamennska. Talsverður munur er á því að „ljúga“ og „fara ekki rétt með“. Sé fréttin lesin er hið seinna réttara og þá er hið fyrra uppspuni blaðamannsins.

Persónuleg skoðun blaðamanns kemur lesandanum ekki við og því á hann ekki að blanda þeim inn í fréttaskrif sín, jafnvel þó hann geti skrifað þokkalegt mál. 

Tillaga: … þar sem hann neitar því að ósætti sé innan bæjarstjórnar …

4.

„Áhorf­enda­fjöld­inn á leikn­um var ekki endi­lega há tala en …“

Frétt á mbl.is.                        

Athugasemd: Blaðamaðurinn á líklega við að fáir hafi verið á leiknum. Af hverju hann ekki skrifað eðlilega?

Hvaða tilgangi þjónar atviksorðið „endilega“ í „fréttinni“? Orðið er algjörlega gagnslaust, segir ekkert og lesandinn veltir því fyrir sér hvort það sé þarna fyrir mistök eða að blaðamaðurinn hafi ekki verið með sjálfum sér við skrifin.

„Fréttin“ stendur alls ekki undir nafni, er algjörlega óunninn og tilgangurinn með henni er afar óljós svo ekki sé meira sagt. Reyndur blaðamaður á að gera betur.

Pistill sem blaðamaður skrifar í fyrstu persónu er sjaldnast frétt heldur skoðun. Hún á þar af leiðandi ekki að vera merkt sem frétt heldur á allt annan hátt.

Tillaga: Ekki voru margir á leiknum en …

5.

„15. apríl 2019 er þó ekki gleymdur.“

Frétt á ruv.is.                         

Athugasemd: Ekki skal byrja setningu á tölustaf. Það gengur gegn öllum hefðum. Bókstafir og tölustafir eru ólíkir að merkingu og eiginleikum.

Með punkti er setningu eða málgrein lokið og þá getur önnur byrjað og það er gert með stórum staf í upphafi fyrsta orðs. Þetta er öllum auðskiljanlegt, truflar ekkert. Tölustafur truflar hins vegar vegna þess stóran staf vantar. Tala stendur þarna eins og illa gerður hlutur.

Tillaga: Ekki voru margir á leiknum en …

6.

„Fólkið hef­ur verið flutt í fanga­geymsl­ur lög­reglu­stöðvar­inn­ar við Hverf­is­götu í Reykja­vík og munu yfirheyrsl­ur yfir því fara fram síðar í dag.“

Frétt á mbl.is.                         

Athugasemd: Í stað þess að segja að fólkið verði yfirheyrt gerist eitthvað óskiljanlegt í kolli blaðamannsins og hann skrifar; „munu yfirheyrslur yfir því fara fram“. Þetta er skýrt dæmi um nafnorðaáráttuna sem tröllríður löggunni og sumum blaðamönnum. Enskan byggir á nafnorðum en íslenskan á sagnorðum.

Nástaðan er mikil í fréttinni. Talað er um „fólkið“ í belg og biðu. Greinilegt er að blaðamanninum leiðist að skrifa löggufréttir og hann gerist því hroðvirkur. Vill komast í almennileg mál. Fyrir alla muni ekki setja hann í teiknimyndasögurnar.

Tillaga: Fólkið hef­ur verið flutt í fanga­geymsl­ur lög­reglu­stöðvar­inn­ar við Hverf­is­götu í Reykja­vík og mun verða yfirheyrt síðar í dag.

7.

„Einn hefur sent næstum tvö hundruð í sóttkví.“

Frétt á visir.is.                         

Athugasemd: Halda mætti að einhver í smitrakningarhópi landlæknis sé svona afkastamikill. Nei, samkvæmt fréttinni bendir allt til að einn maður hafi smitað tvö hundruð manns. 

Þar af leiðandi er fyrirsögnin röng, enginn smitaður sendir fólk í sóttkví. Það er verkefni annarra. Hins vegar er líklegt að smitberinn hafi valdið því að aðrir þurftu að fara í sóttkví.

Fréttin er bara vel skrifuð. Blaðamaðurinn notar til dæmis hvergi tölustafi, skrifar prósentur og aðrar tölur með bókstöfum. Hann hefði þó átt að lagfæra orðalag viðmælenda sinna.

Tillaga: Tvö hundruð manns þurftu að fara í sóttkví vegna eins manns.