Hafa afskipti af, búist við miklum dauða og vörurými sendibifreiðar

Orðlof

Nafnorðastíll

Það sem einkennir stíltegund þessa er að nafnorð eru notuð ótæpilega þar sem eðlilegra væri að tjá hugsunina með sagnorði eða jafnvel lýsingarorði. 

Sígild dæmi um nafnorðastíl eru setningar svo sem: 

Fjöldi gesta jókst þegar leið á kvöldið

eða 

opnunartími verslunarinnar er frá kl. 10 til 18. 

Í fyrra dæminu færi mun betur á því að nota sögn í stað nafnorðs og rita 

gestum fjölgaði þegar leið á kvöldið 

en í seinna dæminu lýsingarorð: 

Verslunin er opin frá kl. 10 til 18.

Ekki er gott að segja hvers vegna nafnorðastíllinn er svo ágengur sem raun ber vitni. Sumir telja það vera áhrif frá erlendum tungum, aðrir segja að hann gefi málinu virðulegri og „stofnanalegri“ blæ, meiri þunga. Hvort tveggja kann að vera satt. 

Enskan er til dæmis mikið nafnorðamál og „stofnanaíslenskan“ svonefnda verður ekki sökuð um að sniðganga þann orðflokk. 

Lögreglan er stofnun sem sendir fjölmiðlum dagbækur vikulega og þar finnast vissulega mörg góð dæmi um margnefnda stíltegund.

Morgunblaðið, Íslenskt mál.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Í Kópavogi voru afskipti höfð af ökumanni bifreiða rétt fyrir tíu í gærkvöldi.“

Frétt á dv.is.                    

Athugasemd: Ja hérna, ók maðurinn fleiri en einni bifreið? Nei, auðvitað á að standa þarna bifreiðar, það er í fleirtölu.

Samhengið er þetta:

Í Kópavogi voru afskipti höfð af ökumanni bifreiða rétt fyrir tíu í gærkvöldi. Bifreið hans hafði mælst á 125 km/klst þar sem hámarkshraði er 50 km/klst. 

Er ekki eftirfarandi er skárra:

Ökumaður var stöðvaður í Kópavogi hafði ekkið á 125 km hraða þar sem hámarkshraði var 50 km.

Afskipti merkir að skipta sér af, koma að. Hvers vegna er þetta orð valið í stað þess að segja að ökumaðurinn hafi verið stöðvaður? Þegar löggan stöðvar ökumann felst í því að hún hefur afskipti af honum. Sleppum „hafa afskipti af“ nema að gott tilefni sé til þess að orða það þannig.

Staðreyndin er einfaldlega sú að orðalagið er nafnorðastíll, kjánalegt stofnanamál, sem er ekkert virðulegra, gengsærra eða þægilegra aflestrar en hefðbundin íslenska. 

Löggan skrifar sjaldnast góða íslensku en blaðamenn taka skrifin sem gullaldarmál. Þannig dreifist smitið, íslensku máli til óþurftar.

Tillaga: Ökumaður var stöðvaður í Kópavogi, hafði ekið á 125 km hraða þar sem hámarkshraði var 50 km.

2.

„Eins og segir í frétt NPR hafa háttvirtir vísindamenn í Bandaríkjunum kallað eftir því að þessi leið verði rannsökuð betur.“

Frétt á dv.is.                    

Athugasemd: Orðalagið „kalla eftir“ er afar ómarkvisst og getur átt við svo ótalmargt enda komið úr ensku. Þar er sagt „to call for something“, og vegna þess að ekkert af þessum fjórum orðum er framandi finnst mörgum þægilegt að þýða þau beint. Stundum verður þó að fórna þægindunum.

Á ensku er „to call for“ notað í ólíkum tilgangi, sjá UK Dictionary.

Í eftirfarandi málsgreinum má til dæmis alls ekki nota orðalagið „kalla eftir“:

1. „FBI policy calls for an investigation whenever an agent fires a weapon.“ Krefjast.
2. „It does not necessarily call for a large investment to implement it.“ Þurfa.
3. „Desperate times call for desperate measures.“ Þurfa.

Starf blaðamanna er að veita upplýsingar og þar af leiðandi þurfa fréttar að vera skýrar og markvissar. Í stað „kalla eftir“ má nota óska eftir, biðja um, krefjast, vilja, heimta, langa og álíka.

Oft er „kallað eftir“ rannsókn, mótmælum, verkföllum, styrkjum, aðstoð, hjálp og svo framvegis. Í stað þess ætti að nota nákvæmara orðalag sem hæfir hverju tilviki.

Sá sem kallar hann hrópar, hækkar röddina. Slík er hin einfalda merking sagnarinnar að kalla. Útilokað er að útvatna það og láta sem orðalagið geti komið í stað fjölda ágætra orða sem eru miklu hjálplegri. 

Með því að ofnota einstök orð eða orðalag er verið að fletja tungumálið út rétt eins og þegar sagt er „dingla“ þegar dyrabjöllu er hringt, „klessa“ þegar bíll ekur á annan jafnvel á gangandi mann. Sjaldnast er sá sem grunaður er um lögbrot settur í fangelsi heldur „vistaður í fangaklefa“, leikmenn fótboltaliðs eru kallaðir „lærisveinar“ þjálfarans og sá sem verður fyrir árás er kallaður „brotaþoli“. Allt þetta kemur úr fjölmiðlum og þúsund önnur dæmi má nefna.

Að lokum velti ég því fyrir mér hver sé munurinn á „háttvirtum“ vísindamönnum og virtum vísindamönnum. Ekkert um það í fréttinni.

Tillaga: Eins og segir í frétt NPR hafa virtir vísindamenn í Bandaríkjunum hvatt til þess að aðferðin verði rannsökuð betur.

3.

„Hann lagði jafnframt áherslu á að gera megi ráð fyrir mánuðum til stöðva faraldurinn.“

Frétt á frettabladid.is.                     

Athugasemd: Blaðamaðurinn ætlast líklega til að lesendur skilji þetta á þann veg að mánuðir munu líða áður en faraldurinn stöðvist. Sé svo, af hverju skrifar hann þannig að mánuðir komi til aðstoðar? Þetta stenst ekki þó jákvæður lesandi geti skilið.

Blaðmenn þurfa að lesa yfir fréttir sínar fyrir birtingu og vera gagnrýnir á eigin skrif.

Tillaga: Hann lagði jafnframt áherslu á að gera megi ráð fyrir að mánuðir munu líða áður en faraldurinn stöðvist.

4.

„Donald Trump Bandaríkjaforseti býst við miklum dauða vegna kórónuveirufaraldursins í Bandaríkjunum á næstum dögum.“

Frétt á ruv.is.                     

Athugasemd: Svona á ekki að skrifa. Blaðamenn verða að skrifa skýrt, ekki gera þá kröfu að lesendur hljóti að skilja það sem í fréttinni stendur.

Þarna er skrifað í nafnorðastíl, nánast stofnanamállýsku, sem við eigum að forðast á íslensku.

Notum sagnorð. Trump býst við að margir munu deyja, ekki að hann búist við miklum dauða.

Á ensku væri þetta svona:

US President Donald Trump expects huge deaths due to the crown virus epidemic in the United States in the next days.

Orðalagið er viðunandi á ensku en langt í frá á íslensku. Fyrir alla muni ekki þýða beint úr ensku jafnvel þó öll orðin séu kunnugleg. Reynum að skilja innihaldið, berum virðingu fyrir íslensku máli og hefðum í orðalagi og skrifum.

Tillaga: Donald Trump Bandaríkjaforseti býst við margir deyi á næstu dögum vegna kórónuveirufaraldursins í Bandaríkjunum.

5.

„… sem grunaður er um verknaðinn, þar sem hann hafði falið sig skammt frá vettvangi í vörurými sendibifreiðar.“

Frétt á dv.is.                      

Athugasemd: Löggan skrifar afar illa. Þarna er talað um „vörurými“ sendibíls. Almenningur og annað dauðlegt fólk myndi segja að maðurinn hafi fundist aftan í sendibíl, inni í bílnum. Þannig er almennt talað. Jú, það er ofboðslega flott að tala um „vörurými“. Eða hvað? 

Í fréttinni er talað um „höggvara“ bifreiðar, við hin höfum vanist á að kalla slíkt stuðara. Jú, það er ofboðslega flott að tala um „höggvara“ bifreiðar. Eða hvað?

Löggan reynir að búa til löggumál. Í því eru engir bófar, glæpamenn, fullir kallar og kellingar, dópistar og álíka lýður. Þeir eru kallað „brotamenn“ eða eitthvað annað sem virðist hlutleysislegt. Við almenningur eru kallaðir almennir borgarar, sjaldnast fólk eða almenningur. Verst er þó að blaðamenn halda að löggumálið sé gullaldarmál og það megi alls ekki lagfæra.

Og svo er það þetta orðalag sem er sí og æ er endurtekið eins verið sé að vitna í ljóð eftir Jónas Hallgrímsson:

… og var maðurinn vistaður í fangageymslu fyrir rannsókn málsins.

Líklega myndi maðurinn sem orti þetta hreinlega skammast sín fyrir nútímamálið:

Nú andar suðrið sæla vindum þýðum,
á sjónum allar bárur smáar rísa …

Var maðurinn ekki settur í fangelsi vegna rannsóknarinnar? Ef maður er settur í fangelsi segir það sig ekki sjálft að rannsaka þurfi málið? Varla er það bara gert til skemmtunar að læsa misindismanninn inni eða til að láta renna af honum.

Bersýnilegt er að blaðamönnum leiðist að skrifa löggufréttir. Nýliðarnir eru settir í þær eða þeim sem ekki er treyst í aðrar fréttir. Á öllum fjölmiðlum grípa löggufréttaritararnir til þess í leiðindum sínum að nota „kópí-peist“ aðferðina. Afrita textann og líma í fréttaforritið, bæta einhverju við eða laga það sem engu skiptir og málið er leyst. Þess vegna koma öll smáatriði fram í löggufréttum, hlutir sem engu máli skipta. Og það er einmitt ástæðan fyrir því að löggufréttir eru leiðinlegar aflestrar.

Í gamla daga var oft sagt við mann: Ef þú getur ekki gert þetta almennilega slepptu því þá.

Tillaga: … sem grunaður er um verknaðinn, þar sem hann hafði falið sig skammt frá vettvangi aftan í sendibíl.

6.

„Kon­ráð fékk heim­sókn frá karla­kór í ein­angr­un.“

Fyrirsögn á mbl.is.                      

Athugasemd: Hvernig stendur á því að karlakórinn fór úr einangruninni eða var hann í sóttkví? 

Þegar maður les fréttina kemur í ljós að það var hann Konráð blessaður sem var í einangrun. Þar af leiðir að fyrirsögnin er röng.

Tillaga: Karlakórinn heimsótti Konráð í einangrun.