Leita af, veður í kortunum og banaslys á sjómönnum

Orðlof

Eignarfallsflótti

Eitt fyrirbrigði, sem ég gæti nefnt í þessu sambandi, er það sem Helgi Skúli Kjartansson nefnir eignarfallsflótta í samnefndri grein sem hann skrifaði fyrir um það bil tíu árum. 

Ég hef svolítið gert að því að fylgjast með þessu fyrirbrigði og læt hér fylgja nokkur dæmi:

Forsætisráðherra á fárra kosta völ, annarra en þá (ætti að vera þeirra eða þess) að ganga til samstarfs. (Fréttir í Ríkisútvarpinu 28. janúar 1990)

Bókin Óljóð hefur alltaf staðið hálfpartinn í skugga Sjödægru, meistaraverki (ætti að vera meistaraverks) Jóhannesar [úr Kötlum] frá 1955. (Skólaritgerð í Menntaskólanum við Hamrahlíð, desember 1989)

X er kominn í stjórn Guinness Peace Aviation, einni stærstu (ætti að vera einnar stærstu) flugvélaleigu heims. (Ríkisútvarpið, 6. febrúar 1990)

Við minnumst góðs drengs, fullan (ætti að vera fulls) af starfsgleði. (Morgunblaðið, minningargrein 27. ágúst 1989, C 25)

Þessi dæmi sýna það að jafnvel í virtustu fjölmiðlum landsins getur mönnum orðið hált á þessu.

Hugleiðingar um íslenskt lagamál, blaðsíðu 5, Kristján Árnason. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Sigrar hennar í einliðaleik á risamótunum áttu sér stað frá árinu 1978 til 1990.“

Frétt á blaðsíðu  í Morgunblaðinu 12.2.2020.               

Athugasemd: Orðalagið er ekki vel valið. Í fréttinni á íþróttasíðunni er fjallað um sigursælan tennisleikara sem sigraði í mörgum keppnum á þessum árum. Þar af leiðandi hentar ekki að segja að „sigrar hennar áttu sér stað“.

Til að skilja orðalagið þarf að huga að „staðnum“ þar sem eitthvað gerðist.

Árekstur kann að eiga sér stað, ekki umferð.

Mótmæli eiga sér stundum stað á Austurvelli, ekki mótmælaganga.

Afmælisveisla á sér stað en síður árafjöldi.

Í stuttu máli orðalag í ræðu og riti þarf að hæfa efninu. Annars „á eitthvað sér stað“ eins og „þruma úr heiðskírum læk“.

Orðalagið að eiga sér stað er miskunnarlaust misnotað í fjölmiðlum, sérstaklega ef skrifarar eru óvanir. Yfirleitt breytist ekkert þó orðalaginu sé sleppt. Sama á við annað jórtur í fréttum, til dæmis „um að ræða“, „fer fram“ og álíka.

Tillaga: Hún sigraði á risamótum í einliðaleik frá 1978 til 1990.

2.

„… og talaði hann um að fólk ætti alltaf að búast við því versta í fólki en leita af því besta.“

Frétt á visir.is.                

Athugasemd: Leikari fékk Óskarinn og hélt ræðu af því tilefni. Blaðamaðurinn skildi ábyggilega ræðuna enda var hún á ensku. Hann áttar sig þó ekki á því að á íslensku er leitað að, ekki af. Skiptir engu hvort leitað sé að kindum, leitað að hamingju, leitað að fólki eða öðru. Alltaf leitum við að.

Strax eftir þessa málsgrein kemur önnur, ekki skárri:

Hann tileinkaði verðlaununum börnunum sínum en ræðuna má sjá hér að neðan.

Tileinkaði maðurinn verðlaununum eða verðlaunin? Slæmt er vera „fallvilltur“ en verst að hafa ekki þá tilfinningu fyrir málinu að sagnorðin stjórna föllum nafnorða.

Blaðamaðurinn segir að sami leikari hafi „fengið Óskar fyrir framleiðslu á kvikmyndinni 12 Years a Slave árið 2014“. Já, ekki fyrir gerð myndar heldur „framleiðslu myndar“. Óvenjulegt orðaval.

Skyldi Kjarval hafa framleitt málverk, Halldór Laxnes framleitt Íslandsklukkuna og Andri Snær Magnason framleitt söguna Um tímann og vatnið, Hildur Guðnadóttir framleitt tónlistina í Jókernum? Sé svo er vísst að blaðamaðurinn framleiddi fréttina.

Tillaga: … og sagði hann að fólk ætti jafnan að vera viðbúið hinu versta en sækjast eftir því besta.

2.

„Ofsa­veður í kortunum …“

Fyrirsögn á frettabladid.is.                

Athugasemd: Ekkert er að óttast, veðrið er bara „í kortunum“. Sama er með Wuhan-veiruna, hún er bara í fréttunum.

Hvernig er hægt að fá blaðamenn til að hætta að nota klisjur sem hafa enga þýðingu fyrir fréttir. Hvers vegna er „ofsaveður í kortunum“. Af hverju getur blaðamaðurinn ekki gert eins og kollegi hans á Ríkisútvarpinu en sá fréttamaður sagði að austanbáli væri spáð á landinu á föstudaginn? Annar á sama miðli sagði illviðri spáð þann sama dag.

Jónas heitinn Kristjánsson, fyrrum blaðamaður segir á vef sínum:

Góður stíll felst alls ekki í að kunna rétta stafsetningu. Menn geta fyrst byrjað að fást við stíl, þegar þeir kunna stafsetningu. Stafsetning er bara forsenda, sem allir þurfa að kunna. Hún er ekki millistöð og hvað þá endastöð í leit okkar að góðum stíl.

Og hann segir ennfremur (framsetningu breytt):

Vondur stíll einkennist af löngum málsgreinum og löngum málsliðum. 

Af of lítilli notkun sagnorða og hossi á stirðum nafnorðum

Af of mikilli notkun lýsingar- og atviksorða og smáorða yfirleitt. 

Af notkun þolmyndar og af stöðugum klisjum og endurtekningu.

Fjölmargir blaðamenn hefðu gott af því að lesa vefsíðu Jónasar, sérstaklega þeir ungur og raunar allir. 

Tillaga: Ofsaveðri spáð …

3.

„Föstudagslægðin er ekki „Denni dæmalausi“ sem kemur á laugardaginn.“

Fyrirsögn á visir.is.                 

Athugasemd: Ekki er ljóst hvað á að kalla það þegar blaðamenn rugla orðaröðinni svo úr verður bjánaleg málsgrein. Fyrirsögnin er frekar ruglingsleg. 

Djúp lægð sem nefnd hefur verið „Denni dæmalausi“ er væntanleg hingað til lands á laugardaginn. Önnur lægð kemur á föstudaginn og mun valda miklu óveðri en er hins vegar nafnlaus.

Hér hefði hjálpað að setja kommu á eftir dæmalausi og sleppa „sem“, rétt eins og gert er í tillögunni hér fyrir neðan.

Engin prófarkalestur er á fjölmiðlum og því lekur öll vitleysa inn á fréttavefi. Engin gæðastefna er á þeim og allt bitnar á lesendum. Aldrei nokkurn tímann hefur vef- eða prentmiðill beðið lesendur sína afsökunar vegna illra gerðra frétta. Þeir láta eins og ekkert sé, þegja um yfirsjónir sínar og halda síðan áfram. Á fjölmiðlamáli er þetta kallað „yfirhylming“ og „samtrygging“. Hver á að passa gæslumennina, „fjórða valdið“?

Tillaga: Föstudagslægðin er ekki „Denni dæmalausi“, hann kemur á laugardaginn.

4.

„Hátt í 1.400 eru nú látnir á heimsvísu af völdum kórónaveirunnar …“

Frétt á ruv.is.                  

Athugasemd: Ein fyrsta vísan sem margir læra er um afa og ömmu úti á Bakka. Heimsvísa er þó allt öðru vísi og ekki kveðskapur. Heimsósómi er þó annað, fimmtán erinda ljóð og sem ort var á 16. öld og Skáld-Sveinn talinn höfundur. Í því er þetta erindi:

Hart má holdi hefna,
það hefur svo margt til böls,
leti með langa svefna,
lysting matar og öls.
Þá hann gleður sinn gráðugan kvið,
þykir þá jafnt sem öndin aum
einskis þurfi við.

Eins og talað úr mínu hjarta (eða um mig). Stuttur en fróðlegur pistill eftir Tryggva Gíslasonar um veraldarviljann er hér.

Nú er ég kominn nokkuð úr vegi „heimsvísunnar“ sem áður er getið. Læt duga að „heimsvísa“ hafi verið óþarft orð, sjá tillöguna.

Tillaga: Hátt í 1.400 eru nú látnir í heiminum af völdum kórónaveirunnar …

5.

„Engin banaslys urðu á íslenskum sjómönnum á síðasta ári.“

Frétt kl. 7 í Ríkisútvarpinu.                  

Athugasemd: Þetta er rangt, banaslysi verður ekki á fólki. Fólk slasast og margir deyja. Sem betur fer hefur fréttinni verið breytt og ofangreint orðalag er ekki að finna í fréttinni sem er hér á ruv.is. Fyrirsögnin á þeirri frétt er góð:

Engin banaslys á sjó þriðja árið í röð.

Í fréttinni á vefnum stendur og haft upp úr ársskýrslu rannsóknarnefndar samgönguslysa:

Nefndin skráði 57 atvik þar sem slys urðu á fólki.

Hefði ekki verið nær að sleppa nafnorðasmitinu og segja til dæmis:

Skráð er að fimmtíu og sjö sinnum slasaðist fólk.

Stjórnsýsluliðið skrifar sitt eigið stofnanamál þar sem nafnorðin ríkja. „Atvik“ gerast, „slys verða á fólki“.

Líklega halda höfundar ársskýrslu rannsóknarnefndar samgönguslysa að stofnanamálið sé farsælast svo fjölmiðlar og stjórnmálamenn taki mark á skýrslunni. Lakara væri ef höfundarnir séu ekki skrifandi. 

„Atvik“ er vinsælt orð hjá skýrslugerðarframleiðendum ríkisins, ekki bara hjá rannsóknarnefnd samgönguslysa heldur líka hjá Landspítalanum-háskólasjúkrahúsi og eflaust fleirum í þessum iðnaði.

Hér áður fyrr var sjaldan talað um atvik í skýrslum eða fréttum og því til sönnunar skaðaðist enginn lesan „atvik“ skaða af.

Svo koma nýjar kynslóðir, fólk sem ólst ekki upp við lestur og hefur því úr litlum orðaforða að moða en treyst til að framleiða skýrslur á stofnanamáli, þungar og illskiljanlegar eins og lagatextar almennt eru. Þetta fólk gerir sér ekki grein fyrir takmörkunum sínum enda eru ritlist ekki kennd í háskólum landsins. Sumir telja það góða skýrslu ef engin stafsetningavilla finnst í þeim. 

Kristján Árnason segir um nafnorðastílinn í erindi sem hann kallar Hugleiðingar um íslenskt lagamál:

Þegar rætt er um sérhæft og uppskrúfað málfar verður mörgum tíðrætt um stofnanamálið svokallaða og nafnorðastílinn sem helst er talinn einkenna það. […]

En hvaðan kemur þá nafnorðastíllinn? Ég hygg að að hluta til megi rekja hann til eins konar misskilinnar trúar á skýrleik hans eða tilfinningar um að nafnorðastíllinn sé á einhvern hátt hlutlægari eða vísindalegri.[…]

Við sjáum sem sé að nafnorðastíll er sérfyrirbrigði og engin ástæða til þess að þeir sem semja lagatexta temji sér hann frekar en aðrir.

Mæli með þessu ágæta erindi sem Kristján flutti á fundi dómara og lögmanna árið 1990. Á þrjátíu árum sem liðin eru hefur stofnanamálið aldrei verið „blómlegra“. Raunar svo að blaðamenn „kikna í hnjáliðunum“, „missa vatnið“ og roðna eins og unglingar á skólaballi þegar þeir komast í skýrslur frá rannsóknarnefnd sjóslysa, dagbók löggunnar og álíka fyrirbærum. Þeir kaupa allt orðalag rétt eins og höfundarnir séu íslenskufræðingar og fornritasérfræðingar í háskólum.

Bendir þetta ekki til til að blaðamennirnir séu engu skárri en skýrslugerðarframleiðendur, löggan og aðrir í iðnaðinum?

Veit það ekki, held’ða bara. 

Tillaga: Engin banaslys á sjó á síðasta ári.