Sólan losnaði, orkukræfs iðnaðar og nýverið verið rekinn

Orðlof

Læra frá

Í sjónvarpsfréttum í gær heyrði ég ungan viðmælanda segja „Ég hef virkilega lært frá þessu“. Þetta hef ég ekki heyrt áður en gúgl skilar mér nokkrum dæmum um þetta frá síðustu árum. Í íslenskri málhefð er forsetningin af vitanlega notuð með læra – við lærum af einhverju, ekki frá því. Það virðist nokkuð ljóst að hér sé um að ræða áhrif frá ensku, learn from.

Það eru dæmi af þessu tagi sem mér finnst mikilvægast að taka eftir og vekja athygli á. Auðvitað eru þetta engin stórkostleg málspjöll, út af fyrir sig. Við tölum um að verða fyrir áhrifum af og verða fyrir áhrifum frá, og þá er stutt yfir í læra frá. En svona dæmi sýna hins vegar hvernig enskan læðist inn í íslenskuna án þess að við tökum eftir því.

Viðbrögðin við því eiga ekki að vera stríð gegn enskunni, eða nöldur yfir einstökum atriðum, heldur styrking íslenskunnar – áhersla á að fólk, ekki síst börn og unglingar, lesi sem mest á íslensku og noti hana á öllum sviðum.

Eiríkur Rögnvaldsson.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Maður­inn er vistaður fyr­ir rann­sókn máls í fanga­geymslu lög­reglu.“

Frétt á mbl.is.        

Athugasemd: Þetta er beinlínis rangt mál. Maðurinn var settur í fangelsi vegna þess að verið er að rannsaka málið.

Orðalagið er svokallað löggumál. Blaðamenn virðast eiga afar bágt með að segja frá störfum lögreglunnar nema nota sérstakt orðfæri sem ber mikinn keim af stofnanamáli. 

Í stuttri frétt eru allir „vistaðir fyrir rannsókn málsins“ rétt eins og ekki sé hægt að nota annað orðalag. Blaðamaðurinn étur annað hvort upp vitleysuna frá löggunni eða spinnur hana sjálfur. 

Tillaga: Maðurinn var settur í fangelsi meðan verið er að rannsaka málið.

2.

„Sól­an losnaði á takka­skón­um og tæp­lega heppi­legt að hlaupa fram og til baka eft­ir hliðarlín­unni við slík­ar aðstæður.“

Frétt á mbl.is.        

Athugasemd: Neðan á skóm heitir sóli og er karlkynsorð. „Sóla“ er ekki til á skóm. Þetta er ábyggilega fljótfærnisvilla en á ekki að koma fyrir. Fljótaskrift bitnar á lesendum, það er neytendum fjölmiðla og er ekki traustvekjandi.

Til skýringar er hér vitnað í malid.is en þar segir:

Fljótaskrift nafnorð kvenkyn. Óvandað verk sem unnið er í flýti 

Þegar sóli losnar undan skó er nánast útilokað að nota skóinn. Þegar það gerist kallast það vart „aðstæður“ eins og segir í fréttinni, miklu frekar ástand.

Allir vita hversu slæmt er að vera í ónýtum skóm. Blaðamaðurinn telur hins vegar skilningi lesenda sé ábótavant og telur sig knúinn til að skýra málið enn frekar. Þar ályktar hann um of.

Tilvitnuð orð má kallað úrdrátt. Um það segir í Málfarsbankanum:

Orðið úrdráttur er notað yfir ákveðið stílbragð sem felst í því að nota veikara orðalag en efni standa til. Það er ekki mjög kalt hérna, í merkingunni: það er heitt hérna. Þetta var ekki sem verst, í merkingunni: þetta var mjög gott. 

Að skaðlausu hefði blaðamaðurinn mátt sleppa þessari úrdrættinum. Hann er að mestu óþarfur.

Í fréttinni segir:

Fleiri skakka­föll urðu á Meist­ara­velli í kvöld en vall­ar­klukk­an fór ekki í gang og var leikið í fyrri hálfleik án þess að leik­menn eða áhorf­end­ur vissu hversu mikið væri búið af leikn­um.

KR er við götu sem heitir Meistaravellir (fleirtöluorð). Ekki veit ég hvort leikvangurinn kallist Meistaravöllur, dreg það í efa. Í því ljósi er rangt að tala um Meistaravöll(eintöluorð), rétt er Meistaravöllum sé blaðamaðurinn á annað borða að tala um staðinn þar sem fótboltavöllur KR er.

Rétt er að geta þess að skakkafall (eintöluorð í hvorugkyni) getur merkt óhapp eða tjón og er alls ekki rangt notað í fréttinni.

Tillaga: Sólinn losnaði á takkaskónum og með aðstoð Þor­vald­ar Árna­son­ar fjórða dóm­ara tókst að leysa málið eins og sést á meðfylgj­andi mynd …

3.

„Krefjast skýrrar stefnu í málefnum orkukræfs iðnaðar.“

Frétt á mbl.is.        

Athugasemd: Orðið í setningunni fékk mig til að hugsa mig um. Hvort er réttara að tala um orkukræfan iðnað eða orkufrekan iðnað. 

Í vinsælum slagara eftir Jónas Árnason er sungið á útopnu:

Jón var kræfur karl og hraustur
Sigldi um hafið út og austur
Jón var kræfur karl og hraustur
Hann var sjóari í húð og hár.

Þarna er vísað til hans Jóns, kræfs karls. Kræfur merkir ósvífinn, jafnvel frekur, og það hefur kallinn í vísunni ábyggilega verið. 

Kræfur er skylt kraftur. Af þessu leiðir að orkukræfur og orkufrekur virðast vera svipaðrar merkingar og má varla á milli sjá hvort er betra. Hingað til hefur líklega verið algengara að tala um orkufrekan iðnað.

Tillaga: Engin tillaga

4.

„Árásarmaðurinn í Texas hafði nýverið verið rekinn.“

Frétt á visir.is.        

Athugasemd: Nýverið er atviksorð sem merkir fyrir stuttu. Orðið er myndað úr tveimur orðum nýr og vera. Hér er því sögnin að vera tvítekin sem er alls ekki gott.

Enginn segir: Maðurinn hefur verið nýlega verið rekinn.

Mikilvægt er að blaðamaður skilji orðin sem hann notar og átti sig á hvað hentar og hvað ekki. Þar að auki er ágætt að lesa skrifin yfir fyrir birtingu en það gagnast bara þeim sem hafa góðan skilning á íslensku og búa yfir drjúgum orðaforða.

Tillaga: Árásarmaðurinn í Texas hafði nýlega verið rekinn.

5.

„Lagfærð frétt“

Frétt á visir.is.        

Athugasemd: Eiríkur Rögnvaldsson, íslenskufræðingur, prófarkalas frétt á Vísi og birti svo á vef sínum. Hann segir:

Hér hefur oft verið rætt um málfar fjölmiðla og vissulega er þar oft pottur brotinn. Ég tók upp – orðrétt og stafrétt – eina frétt af Vísi í gær og fór yfir hana með augum kennarans. Fréttin var ekki tekin beinlínis af handahófi því að ég hafði vissulega tekið eftir ýmsu athugaverðu í henni, en ég hefði getað tekið margar aðrar sambærilegar af sama miðli og öðrum. [Sjá myndina]

Það er samt rétt að benda á að í þessari frétt er lítið sem ekkert um það sem venjulega er flokkað undir „rangt mál“. Engin „þágufallssýki“, ekki nýja þolmyndin, ekki farið rangt með málshætti eða orðtök, ekki rangar beygingar (nema eignarfallið af strætó ætti strangt tekið að vera strætós á tveimur stöðum en það segir held ég enginn), – í stuttu máli sagt, ekki neitt af þeim hefðbundnu „málvillum“ sem iðulega er einblínt á. Samt held ég að við getum flest orðið sammála um að þetta sé ekki góður texti.

Kannski ættum við að leggja megináherslu á að þjálfa nemendur í ritun og frágangi texta en gefa orðflokkagreiningu og „málvillum“ frí.

Tvísmella má á myndina og við það stækkar hún og verður auðlesanleg. 

Tillaga: Engin tillaga.