Láta gott heita, söndunarbíll í flugtaki og lagði í veg fyrir gangbraut

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum.

Stofnanamál

Ástæðan fyrir þyngslalegri spurningu var óttinn við að skrifa of einfalt mál og sú trú að að baki samanhamraðra setninga hljóti að felast mikil speki. 

En blaðamaðurinn er ekki einn um þessa skoðun og þetta er ekki séreinkenni stofnanamáls þótt þess sjáist þar víða merki, heldur hygg ég að meinsins sé að leita í vantrú margra á einföldu máli og í þeim misskilningi að því meira mark sé tekið á bréfum eða greinum þeim mun samanskrúfaðri sem textinn sé.

Guðrún Kvaran, ræða á málþingi um málfar í opinberum skjölum, 29.9.2001, sjá hér.

 

1.

„Íslandsvinurinn lætur gott heita.“ 

Frétt á visir.is.            

Athugasemd: Látum vera þótt orðið „Íslandsvinur“ sé eitt ofnotaðasta heiti á útlendingum sem ferðast hafa hingað til lands eða starfað hér. Verri er klisjan að láta gott heita sem er óþægilega mikið notuð. 

Fréttin fjallar um mann sem ætlar að hætta störfum og líklega fara að njóta efri áranna.

Í fjölmiðlum er með öllum ráðum reynt að komast hjá því að nota sögnina að hætta. Hér eru nokkur hjáheiti (þetta orð er að vísu ekki til, heldur samheiti. Orðið er þó myndað á sama hátt og hjákona, hjásvæfa og önnur álíka sem teljast minna dónaleg en önnur.): Láta gott heita, stíga til hliðar, stíga niður, kveðja (starfið) og fleiri.

Tillaga: Lögfræðingurinn Lee Buchheit hættur störfum.

2.

„Verðtrygging eða golsótt ær.“ 

Spjall í morgunútvarpi Rásar tvö 14.2.2019.             

Athugasemd: Málfarsráðunautur Ríkisútvarpsins hafði ásamt umsjónarmönnum þáttarins nokkrar áhyggjur af merkingu viðskiptafræðilegra orða og efnahagslegra, eins og ebitda, vísitala og fleirum. Umræðan fjallaði öðrum þræði um hlustendur eða lesendur fjölmiðla, hvort þeir skildu fréttir með svo „framandi“ orðum.

Yfirleitt skilja flestir það sem um er rætt. Sé ekki svo er umræðan eftir vill dálítið sérhæfð. Hins vegar er engin ástæða til að fjalla ekki um sérhæfð mál þó umir skilji ekki öll orð. Hér eru til dæmis nokkur sem mörgum kann að finnast furðuleg og illskiljanleg en koma öll fyrir í fréttum:

• Golsótt ær, kró, skjöldótt kýr, brokk, gimbur
• Keis á síðutogara, Bakborði, stjórnborði,hvalbakur, gils, poki, gálgi
• Verg þjóðarframleiðsla, viðskiptajöfnuður, vinnsluvirði
• Debet eða kredit færsla, útskattur, innskattur, sjóðstreymi, ebitda
• Rangstæða, óbein aukaspyrna, tvígrip, tæknivilla, tvívíti
• Gafl, mænir, útlögn, burðarlag, síukrafa
• Ökuritaskífa, harðkornadekk, skriðvörn, vetnisbíll
• Brunahreyfill, ventlar, núningsstuðull og hraði bíls
• Niðurhal, upphal, gagnaver, mænir, mótald, minnislykill, rauntími, amapóstur
• Frumlag, lýsingarháttur nútíðar, aukafall, íðorð
• Þjóðlenda, kjörgengi, kjörfundur, kjörbréf, kennivottorð

Skilja lesendur öll þessi orð? Sérhæfð orð eru ekki öllum skiljanleg en til að auka skilning og þekkingu eru til orðabækur og feikn upplýsinga á veraldarvefnum. Mjög erfitt er að skrifa frétt sem allir geti skilið, sé það hægt þarf að fara út í mjög einfalt barnamál.

Svo er það hitt, að þeir eru til sem halda að þeir skilji allt, jafnvel áður en allir málavextir eru ljósir. Þeir stökkva til og tjá sig af eintómri vanþekkingu eins og oft má sjá í athugasemdadálkum fjölmiðla. Við erum ábyggilega margir sem þurfum að tileinka okkur þá speki að mæla þarft eða þegja.

Tillaga: Engin gerð.

3.

„Alvarleg árekstrarhætta þegar flugvél rétt náði yfir söndunarbíl í flugtaki.“ 

Fyrirsögn á visir.is.              

Athugasemd: Ólíklegt er að söndunarbíll (ber sand á flugbrautir) geti flogið. Með það í huga er líklegra að það hafi verið flugvélin sem var í flugtaki, ekki bíllinn. Af samhenginu í setningunni má vissulega skilja hana, en málfræðilega er hún ekki rétt.

Blaðamenn verða að vera gagnrýnir á eigin skrif. Orðalagið að ná yfir dugar ekki. Flugvélin var í flugtaki og gat með naumindum (herkjum) flogið yfir söndunarbílinn. Þarna lá vissulega við árekstri, mjóu munaði.

Fyrirsögnin er klúður. Það segir sig sjálft að hættan á árekstri hafi verið alvarleg þegar flugvélinni tókst með naumindum að fljúga yfir bílinn. Þar af leiðandi er nóg að skrifa: Hætta á árekstri …

Flugvélin náði yfir söndunarbílinn. Var verið að bera saman hæð þessara tækja? Ekkert um flugtak flugvélarinnar, blaðamaðurinn gleymir því.

Tillaga: Lá við árekstri þegar flugvél í flugtaki tókst með naumindum að fljúga yfir söndunarbíl.

4.

„Lagði í veg fyrir gangbraut, göngustíg og gangstétt.“ 

Fyrirsögn á visir.is. 

Ábending frá Jóhannesi Laxdal Baldvinssyni: Lagði í veg fyrir gangbraut!  Má skilja það sem svo, að gangbrautin hafi verið á hreyfingu?            

Athugasemd: Já, ljótt er það þegar gangbraut, göngustígur og gangstétt komast ekki leiðar sinnar vegna bíls sem er illa lagt. Þessi rassbaga er svo endurtekin í meginmáli fréttarinnar. Staðreyndin er sú að ökumaður bílsins lagði á mótum þessara þriggja leiða.

Haft er eftir lögreglunni í óbeinni ræðu að „fremsti bíllinn hafi hindrað umferð gangandi vegfarenda á þremur vígstöðvum“.

Blaðamaðurinn las greinilega ekki yfir skrif sín eða það sem verra er, skildi þau ekki. Hvergi í fréttinni er talað um fleiri bíla en einn.

Þvílík della er að tala hér um „vígstöðvar“. Orðalagið er haft eftir lögreglunni sem bendir eindregið til þess að löggan sé varla skrifandi. Þarna er stofnanamálið allsráðandi og orðaskilningur lítill. Löggan þarf að taka sig mikið á.

Þó þessi fyrirsögn sé doldið fyndin er sorglegt að blaðamaðurinn skuli vera gjörsamlega gagnrýnislaus á skrif sín. Hann þarf að taka sig mikið á.

Tillaga: Lagði bíl á mótum gangbrautar, göngustígs og gangstéttar.