Undirstaðan eftir Ayn Rand - vonbrigði

Ég lauk um daginn við að lesa bókina Undirstaðan eftir Ayn Rand en hana fékk ég í jólagjöf. Þetta er heilmikill doðrantur upp á 1146 blaðsíður.

Mig hefur í dálítinn tíma langað til að segja frá bókinni hér, rétt eins og ég hef sagt frá nokkrum öðrum sem ég hef lesið upp á síðkastið. Vandinn er sá að ég á eiginlega í vandræðum með að tjá mig í stuttu máli um hana. Annar vandinn er sá að ég met bækur út af brjóstvitinu einu saman og það gæti truflað einhverja lesendur mína að ég hef enga forfrömun haft í litteratúr. Læt samt vaða.

Að mörgu leyti er bókin áhugaverð. Að sumu leyti má bera hana saman við Grettissögu vegna þess að í henni er mikil speki fólgin þó söguhetjan sé ekki eins farsæl og sú í Undirstöðunni.

Þá verða ég að skipta umsögninni í tvennt, boðskapinn og bókmenntalega gildið.

Lítið skemmtigildi 

Þetta er pólitísk saga, á að færa manni sanninn um að frjálst markaðskerfi sé hið skynsamlegasta fyrir samfélagið. Því er ég fyllilega sammála  og þurfti ekki Undirstöðuna til að sannfæra mig. Hins vegar fer fyrir höfundi bókarinnar, rétt eins og öðrum sem ætla að sannfæra fólk um pólitík með skáldsögu, að henni mistekst.

Út frá bókmenntalegum kögunarhóli finnst mér sagan ómöguleg. Söguhetjurnar eru þokkalega mótaðar í upphafi en svo gerist það að þær verða hræðilegar ósannfærandi andstæður. Svona eins og Tarsan og óvinir hans, Hrói höttur og fógetinn svo dæmi sú tekin um skemmtilegar sögur og ævintýri.

Skemmtigildi Undirstöðunnar er hins vegar ekkert. Pólitíkin er fín en líður fyrir hið fyrrnefnda.

Söguhetjan er Dagný Taggart sem með Jim bróður sínum erfir járnbrautafyrirtækið Taggart Transcontinental. Dagný er góða konan, Jim er vondi kallinn og versnar undurfurðulega eftir því sem á söguna líður.

Rætur í kaldastríðinu 

Bókin kom út í Bandaríkjunum árið 1957 og uppgangur kommúnismans og ráðstjórnarfyrirkomulagið víða um heim veldur Any Rand áhyggjum. Hún hefur í bókinni búið til heimsmynd þar sem víðast hvar eru alþýðulýðveldi, sem sagt kommúnístisk stjórnarfyrirkomulag og bókin lýsir hnignun einkaframtaksins vegna miðstýringar og getuleysis stjórnvalda.

Eflaust hefur bókin verið þokkalegt innlegg inn í stjórnmálaumræðuna í Bandaríkjunum á árunum eftir McCarthyismann og jafnvel átt þátt í því að draga úr þeim skaða er sá armi maður olli á þjóðfélaginu. Í dag er bókin úrelt og jafnvel hlægileg. Þróun stjórnmálanna hafa orðið með þeim hætti að á Vesturlöndum og jafnvel víðast annars staðar er síst af öllu dregið úr vægi einkaframtaksins. Í því er fólgin sú orka sem öll samfélög þurfa til að þrífast. Hin kalda hendi ríkisins er alltaf vandamál og fæstir eru algjörlega á því að hún leysi vandamálin, ekki einu sinni Kínverjar eru á þeirri skoðun.

Einsleitar söguhetjur 

Söguhetjur bókarinnar eru þreytandi til lengdar. Dagný Taggart er hreinlega femínísk, ekki aðeins í orði heldur á borði. Hún kann allt og gerir allt og er, rétt eins og félagar hennar sem, þvílíkur gáfumaður að lesandinn trúir vart sínum eigin augum og hugsar með sér, þvílík della. Andstæðingar Dagnýjar eru margir hverjir vel gefnir en þeir eru vondir og fas þeirra og líkamstjáning virðist benda til illskunnar.

Allur almenningur virðist í bókinni vera einhvers konar lýður sem hefur enga skynsemi til að bera, lætur allt yfir sig ganga og er eiginlega svo ákaflega óaðlaðandi og leiðinlegur eins í samanburði við góða liðið. 

Söguþráðurinn liðast áfram, annars vegar af ótrúlega löngum heimspekilegum vangaveltum og hins vegar af stirðbusalegum atburðum sem Dagný Taggart og flotta liðið hennar tengir saman. Um leið sést hvernig allt fer í kalda kol og stjórnvöld uppgötva að þau geta ekki verið án einkaframtaksins og reyna því að sulla því saman við hin meinta alþýðustefnu með mútum og hótunum.

Heimspekin 

Einn stórbrotnasti atburður bókarinnar gerist þegar leiðtogi þjóðarinnar á að flytja sjónvarpsávarp og allar silkihúfur landsins eru komnar saman við það tækifæri og John Galt, einn af gáfuðu og góðu gæjunum, tekur útsendinguna yfir og flytur mergjað ávarp. Í bókinni er ræðan upp á sextíu blaðsíður sem líklega þýðir um tveggja tíma upplestur ef ekki lengri, og hann er látinn afskiptalaus af yfirvöldum. Það er svona frekar ótrúlegt en á móti kemur að góða liðið hefur miklu betri yfirráð yfir allri tækni en vondu kallarnir.

Svona vendingar ganga auðvitað ekki upp í sögunni, ekki frekar en svo margt annað. Höfundi er nokk sama, Ayn Rand beygir frásögnina og söguna alla í pólitískum tilgangi og gengur einfaldlega fram af lesendum sínum í óraunsæjum tilbúningi.

Hins vegar bera að geta þess að ræða John Galt er hin prýðilegasta lesning og boðskapurinn einkar áhugaverður. Hann er til dæmis látinn segja þetta sem er nokkuð djúpt:

Siðferði, sem reisir kröfur á þörf, notar tómið - það sem ekki er til - sem mælikvarða á dygð; það verðlaunar skort, ósigur, bresti, mistök, galla - núllið. [sjá bls. 1013]

Að lokum 

Ég gæti malað hérna lengi áfram en læt þetta duga um bókina undirstaðan eftir Ayn Ryand. Get ekki mælt með henni nema við þá sem áhuga hafa á stjórnmálalegum viðhorfum. Hún olli mér vonbirgðum. Ég verð þó að viðurkenna að ég hafði lúmskt gaman af því að lesa bókina, var einkar forvitinn yfir örlögum alþýðulýðveldis Bandarríkjanna.

Tvisvar verður sá feginn sem á steininn sest, segir í gömlu orðtaki. Fyrir mig var það álíka, ég varð að tvennu leyti sáttur yfir því að hafa klárað bókina.