Virkja óvissustig, virkja aðgerðastjórn og tilkynna með tilkynningu

Orðlof

Mannanöfn

Mín persónulega skoðun er sú að íslensk nöfn eigi að vera í samræmi við íslenskar málvenjur og í samræmi við íslenska stafsetningu, og við erum með reglur um hvernig við stafsetjum allt í íslenskri tungu og af hverju ættu mannanöfn að vera þar undanskilin?

Auður Björg Jónsdóttir hrl, viðtal í visir.is. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Óvissustig Almannavarna virkjað og …“

Frétt á mörgum vefmiðlum, kemur frá Veðurstofunni               

Athugasemd: Ég leyfi mér að draga það í efa að hægt sé að „virkja“ óvissu, hvað þá óvissustig. Sögnin að virkja er notað úr hófi fram og þar að auki er það ónothæft í mörgum tilvikum þar sem skrifarar, blaðmenn og aðrir kjósa að nota það.

Orðið hefur hingað til haft þá merkingu að „beisla afl eða orku“ eða  gera einhvern virkan, nýta starfsorku einhvers eins og segir á vefnum Íslensk nútímamálsorðabók.

Líklega er ekkert út á það að setja að fólk sé virkjað til ákveðinna starfa. Varasamt er þó að ofnota orðið sérstaklega þegar auðveldlega má velja önnur. Hitt gengur ekki að virkja eitthvað sem er algjörlega óáþreifanlegt, „óvissu“ eða „óvissustig“. Slíkt gengur gegn málhefð og er þar að auki órökrétt. 

Í fjölmiðlum að undanförnu hefur sést orðalagið „Aðgerðastjórn hef­ur verið virkjuð vegna …“. 

Er ekki betra að segja að aðgerðastjórnin hafi verið kölluð saman í stað þess að hún hafi verið virkjuð? Aldrei er talað um að „afvirkja“ aðgerðastjórn sem þó gæti verið rökrétt fyrst að hún hafi á annað borð verið virkjuð. 

Varla er hægt að kveikja og slökkva á nefnd eða stjórn, „virkja“ eða „afvirkja“? Sé svo má líkja þeim við prentara eða lampa með rofa sem nota má til að kveikja eða slökkva.

Þetta er auðvitað tóm della. Enginn segir ríkisstjórn hafi verið „virkjuð“ og varla skólaráðið í Hólabrekkuskóla, mannanafnanefnd, hafnarstjórn, húsfélagsstjórn, borgarstjórn eða tómstundaráð. 

Fólk í nefndum, stjórnum og ráðum er kallað saman. Hvers vegna í ósköpunum er þá verið að „virkja“ aðgerðarstjórn eða almannavarnarnefnd? Og hvernig er staðið að því að „afvirkja“ þau?

Tillaga: Almannavarnanefnd kölluð saman …

2.

„Banda­ríkja­menn hafa kallað eftir því að stjórn­völd í Írak upp­fylli skyldur sínar og …“

Frétt á frettabladid.is.              

Athugasemd: Orðalagið að „kalla eftir“ einhverju er komin úr ensku, „to call for“, „to call on“.

Heimild fréttarinnar í Fréttablaðinu er vefur BBC. Þar er haft eftir viðmælanda í Utanríkisráðuneytinu í Bandaríkjunum:

We call on the Government of Iraq to fulfil its obligations to protect our diplomatic facilities.

Blaðamaðurinn þýðir þetta beint. Þar með er óvíst hvort hvað utanríkisráðuneytið er að gera. Er það að óska eftir, krefjast, heimta eða álíka? 

Allt bendir hins vegar til þess að viðmælandinn hafi ekki opnað glugga í ráðuneytinu og kallað út um hann ofangreind orð. Bandaríkjamenn eru greinilega að krefjast þess að Íranar uppfylli skyldur sínar.

Sögnin að „kalla eftir“ er allt annars eðlis en enska orðalagið „call for“ eða „call on“.

Faðir vor kallar á kútinn, sögðu Bakkabræður. Líklega hefur karlinn hrópað til þeirra, heimtað að þeir færðu sér hann strax. Blaðamaður sem lítið þekkir til myndi segja að sá gamli hafi kallað eftir kútnum án þess að hækka röddina. Þannig er sögnin að kalla ekki notuð.

Tillaga: Banda­ríkja­menn hafa krafist þess að stjórn­völd í Írak upp­fylli skyldur sínar og …

3.

„Margir róbótar frá Samey í Noregi.“

Fyrirsögn á blaðsíðu 11 í Morgunblaðinu 29.1.2020.              

Athugasemd: Hvað merkir þessi fyrirsögn? Getur verið að róbótar komi frá norskri eyju sem nefnist Samey og það búi Samar? Nei, Samey er bara fyrirtæki í Garðabæ sem framleiðir róbóta.

Blaðamenn og aðrir sem stunda skriftir þurfa að lesa yfir það sem þeir skrifa svo ljóst sé að ekkert misskiljist. 

Sem dæmi um verulega meinlegan misskilning er þessi fyrirsögn sem birtist í visir.is fyrir nokkrum árum:

Jón Gnarr ætlar að breyta nafni sínu í Houston.

Hér er um að gera að „misskilja ekkert vitlaust“ eins og stundum er grínast með. Enn ber maðurinn nafn sitt en heitir ekki Jón Houston eða Jón Gnarr Houston.

Tillaga: Samey selur marga róbóta til Noregs.

4.

„Cintamani tilkynnti um gjaldþrot fyrirtækisins með tilkynningu fyrir stuttu …“

Fréttir kl. 12:20 í Ríkisútvarpinu 29.1.2020.            

Athugasemd: Hér er óþarfa tvítekning í setningunni. Slæmt segja að eitthvað hafi verið tilkynnt með tilkynningu. 

Tillaga: Cintamani tilkynnti um gjaldþrot fyrirtækisins fyrir stuttu …