Óbindandi markmið, rauðar hitatölur og líkamsárás gerð

Orðlof

Málvönun

Ég lagði til að orð ársins yrði „málvönun“. En nei, upplýst hefur verið við hátíðlega athöfn að „hamfarahlýnun“ hefði hlotið náð fyrir augum aðstandenda. Gárungarnir eru strax farnir að glotta og vilja breyta h-i í s.

Baldur Hafstað, Tungutak á blaðsíðu 24 í Morgunblaðinu 18.1.2020.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Ríki NATO skulda Bandaríkjunum ekki fé, heldur er hann að vísa til óbindandi markmiðs bandalagsins um að …“

Frétt á visir.is.                

Athugasemd: Hér hefði verið betra að tala um markmið sem ekki eru bindandi. Orðalagið í tilvitnuninni bendir til þess að blaðamaðurinn hafi þýtt úr ensku í fljótheitum en ekki gætt nógu vel að íslensku málfari.

Tillaga: Ríki NATO skulda Bandaríkjunum ekki fé heldur bendir hann á markmið bandalagsins sem þó eru ekki bindandi um að …

2.

„Stuðningsmenn West Ham mótmældu eignarhaldi David Sullivan og David Gold á félaginu fyrir leik dagsins …“

Frétt á frettabladid.is.                 

Athugasemd: Skrifa á mótmæltu ekki „mótmældu“. Stafsetningavillur eiga ekki að vera í dagblöðum né í öðrum ritum. Til eru fyrirtaks villuleitarforrit sem koma í veg fyrir flestar villur. Vandinn er hins vegar sá að þegar rangt orð er skrifað gagnast forritin ekki. Þau skilja til dæmis ekki ef fall nafnorðsins er rangt eða tíð sagnarinnar. Skrifi ég óvart þá í stað þú, gera forritin engar athugasemdir.

Ekkert kemur í stað vökuls auga blaðamannsins, þekkingar og reynslu. Þess vegna er á þetta minnst að stundum veit ég ekki hvort blaðamenn gerir villur af einskæru þekkingarleysi eða bara óvart.

Tillaga: Stuðningsmenn West Ham mótmæltu eignarhaldi David Sullivan og David Gold á félaginu fyrir leik dagsins …

3.

„Á­reksturinn á Sand­gerðis­vegi varð við eftir­för lög­reglu.“

Frétt á frettabladid.is.                 

Athugasemd: Líklega er réttara að segja að áreksturinn hafi orðið vegna eftirfararinnar. Lögreglan eltir bíl sem þess vegna lendir í árekstri. Hefði löggan ekki elt hefði varla orðið árekstur.

Tillaga: Á­reksturinn á Sand­gerðis­vegi varð vegna eftir­farar lög­reglu.

4.

„Aðstæður til akst­urs víða vara­sam­ar.“

Fyrirsögn á mbl.is.                 

Athugasemd: Skrýtið að orða þetta eins og segir í fyrirsögninni og raunar líka í fréttinni. Í henni kemur fram að vegir eru varasamir vegna hálku. Af hverju er ekki hægt að segja það beinum orðum?

Í fréttinni segir:

Hlýnað hef­ur hratt á öllu land­inu síðastliðinn sól­ar­hring og eru rauðar hita­töl­ur á flest­öll­um stöðum.

Þetta er skrýtið orðalag. Hvað eru „rauðar hitatölur“? Hvað eru „flestallir staðir“? Eftirfarandi hefði ábyggilega skilist betur:

Hlýnað hefur hratt á landinu síðastliðinn sólarhring.

Einnig segir í fréttinni: 

Þegar einnig er hvass vind­ur eru aðstæður til akst­urs mjög vara­sam­ar.

Þetta vindatal er orðið dálítið hvimleitt svo ekki sé talað um þær margumræddu „aðstæður“. Kalla má það „misvindatal“ þegar sífellt er talað um lítinn vind, meiri vind og mikinn vind í stað þess að nota gömul og gegn orð eins og hvassviðri, storm og álíka.

Hér áður fyrr hefði verið sagt:

Í hvassviðri [og hálku] getur verið erfitt að aka.

Í lok fréttarinnar er þetta haft af vef Veðurstofunnar:

Sér­stak­lega má bú­ast við auknu af­rennsli á norðan­verðu Snæfellsnesi, svæðinu í kring­um Mýr­dals­jök­ul og á SA-landi. Einnig eru lík­ur á vatna­vöxt­um í Skagaf­irði og Eyja­fjarðará vegna snjóbráðar í kjöl­far hækk­andi hita og hvassra vinda,“ seg­ir á vef Veður­stof­unn­ar.

Hvað er „afrennsli“? Jú, líklega þegar bíll rennur af vegi vegna hálku. Er þetta kannski misskilningur. Getur verið að sá sem skrifaði eigi við að vegna hlýinda aukist vatn í ám og lækjum? Nei, ansakornið. Þá hefði hann sagt þetta beinum orðum.

Betra er að tala um vatnavexti í „Skagafirði og Eyjafjarðará“. Það þýðir líklega að ekki vex í öðrum ám í Eyjafirði, til dæmis Mjaðmá, Gilsá, Finná, Skjóldalsá og fleirum sem þó renna í Eyjafjarðará. Hvað þá Glerá, Hörgá, Fnjóská, Svarfaðardalsá og fleiri sprænum sem falla annars staðar til sjávar í firðinum, svo ekki sé minnst á allar þverárnar. Nei, aðeins vex í Eyjafjarðará. 

Þegar hlýnar að vetrarlagi er það óumbreytanlegt lögmál að snjór bráðnar og vatn leitar niður á við, í ám og lækjum vex. Í staðinn fyrir að tilgreina Skagafjörð og Eyjafarðará hefði Veðurstofan (og Mogginn) átt að einfalda orðalagið, sleppa langlokunni og hafa þetta svona:

Vegna hlýinda má búast við að vatn aukist í ám og lækjum. 

Tólf orð sem segja það sama og þrjátíu og átta í tilvitnaða textanum.

Svo er það stóra spurningin: Hvað eiga lesendur að gera með þessar upplýsingar. Nota björgunarvesti, kaupa bát …? Eða heldur Mogginn og Veðurstofan að fólk hafi ekki rökhugsun þegar kemur að veðurfari?

Tillaga: Vegir víða varasamir vegna hálku.

5.

„75 fangar sluppu úr fangelsi í austurhluta Paragvæ nærri landamærum Brasilíu.“

Frétt á blaðsíðu 13 í Morgunblaðinu 20.1.2020.                 

Athugasemd: Óvíða tíðkast að byrja setningu með tölustaf. Engu að síður gerist þetta svo ótal oft í íslenskum fjölmiðlum. Líklega vita blaðamenn ekki betur, tóku ekki vel eftir í íslenskutímum í framhaldsskólum og hafa ekki stundað lestur fjölmiðla og bókmennta að neinu marki.

Ástæðan er einfaldlega sú að grundvallarmunur er á tölustaf og bókstaf. Stór stafur er alltaf ritaður í upphafi máls og í nýrri málsgrein á eftir punkti. Tölustafir hafa ekki stóran staf nema þeir séu skrifaðir með bókstöfum og það ber að gera, að minnsta kosti í upphafi setningar.

Sáraeinfalt er að lagfæra þetta:

Tillaga: Sjötíu og fimm fangar sluppu úr fangelsi í austurhluta Paragvæ nærri landamærum Brasilíu.

6.

„Framkvæmdastjóri Samtaka ferðaþjónustunnar horfir til þess að farið verði yfir tilfelli vetrarins þar sem slys hafa orðið á ferðamönnum með tilliti til þess hvernig bæta megi kerfið.“

Frétt visir.is.                 

Athugasemd: Þetta er ótrúlega bjánaleg málsgrein og rýr. Varla þarf að rökstyðja þessa fullyrðingu.

Hvað merkir að „horfa til þess“? Hvaða tilgangi þjónar orðið „tilfelli“? Er betra að segja „slys hafa orðið á ferðamönnum“ en ferðmenn hafi slasast“? Hvað er átt við „með tillit til þess“? Og loks hvaða „kerfi“ er verið að tala um?

Fyrirsögn fréttarinnar er svona:

Horfir til þess að farið verði yfir tilfelli vetrarins.

Skilur einhver þetta? Setningin segir eiginlega ekkert, er galtóm.

Málsgreinin og raunar fréttin öll er ótrúlega viðvaningslega samin.

Tillaga: Framkvæmdastjóri Samtaka ferðaþjónustunnar vill að slys a ferðamönnum verði rannsökuð.

7.

„Lögreglan rannskar líkamsárás sem gerð var í nótt.“

Frétt í sjöfréttum Ríkisútvarpsins 20.1.20.                 

Athugasemd: „Gera líkamsárás“ segir í fréttinni en dauðlegt fólk hefði talað um að ráðist hafi verið á mann. Sé orðið „líkamsárás“ notað má ætla að hún „hafi verið gerð“.

Í svipaðir frétt á ruv.is segir:

[Í] dagbók lögreglu kemur fram að tilkynning hafi borist laust fyrir klukkan þrjú um að þrír menn hefðu ráðist á starfsmann verslunar og haft á brott með sér vörur.

Þeir sem taka vörur á leyfis eru tvímælalaust að stela eða ræna. Af hverju er það ekki sagt? Þarf að hafa einhvern fyrirvara á athæfinu eða bófunum?

Í fréttinni segir líka:

Um klukkustund síðar var tilkynnt um umferðaróhapp í Árbæ. Þar hafði bíl verið ekið á þrjá aðra bíla og síðan af vettvangi. 

Varla er það „umferðaróhapp“ þegar bíl er ekið á annan. Seinni setningin vekur athygli. Það hefði verið frétt til næsta bæjar ef bílnum hefði ekki verið ekið á „þrjá aðra bíla“ heldur á sjálfan sig. 

Loks má þakka fyrir að hið sívinsæla og klassíska lögreglu- og blaðamannaorð „vettvangur“ skuli koma fyrir í fréttinni. Það hefði verið frétt ef það vantaði.

Tillaga: Lögreglan rannsakar líkamsárás frá því í nótt.