Landvernd og Ferðafélagið ráðast gegn öflugustu landgræðslujurtinni

Einu sinni var Landvernd í fararbroddi þeirra sem vildu græða upp landið. Félagið var stórhuga, útvegaði grasfræ og áburð og hvatt fólk til að grípa poka á bensínstöð á leið í sumarfríið og verða þannig að einhverju gagni.

Þessi tími er löngu liðinn. Nú hefur Landvernd fengið ótrúlegasta bandamann sem hugsast getur í svo óskiljanlegt verkefni að engu tali tekur. Eftirfarandi auglýsing birist í ferðaáætlun FÍ undir fyrirsögninni „Lúpínuferð með Landvernd“: 

Fararstjóri: Guðmundur Ingi Guðbrandsson.

Ferðafélag Íslands og Landvernd hafa um árabil átt farsælt samstarf um ferðir á viðkvæm svæði sem ratað hafa í umræðuna. Í þessari ferð verður sjónum beint að lúpínunni og ekið inn á hálendið, þar sem þátttakendur fræðast um útbreiðslu plöntunnar og taka höndum saman við að eyða henni.

Verð: 6.000/9.000. Innifalið: Rúta og fararstjórn.

Mér er eiginlega öllum lokið. Þarna sameinast tvö þekkt og virt félög krafta sína í að eyða lúpínu, afkastamestu landgræslujurt sem þekkist. Hvernig getur svona gerst? Síðan hvenær urðu Landvernd Ferðafélag Íslands gróðureyðingafélög? Guðmundur sá sem nefndur er fararstjóri starfar sem framkvæmdastjóri Landverndar.

Tötrar Íslands

Sérfræðingar segja nú að við landnám Íslands hafi það bókstaflega verið skógi vaxið rétt eins og haldið er fram í Landnámu. Talið er að skógar hafi þakið um 15-40% landsins í stað um 1% nú og raunar sé það svo að gróður hafi þá þakið allt að þremur fjórum hlutum landsins.

Síðan hefur margt gerst. Til að þjóðin hafi getað lifað af í landinu þurfti hún eldivið og þar að auki voru skógar landsins ótæpilega beittir. Þekkingin var ekki meiri en sú að ágangur forfeðra okkar á gróðurríkið var slíkur það nær gjöreyddist.

Þeir eru til sem í dag dásama gróðurleysur Íslands rétt eins og það sé hið eina og rétta ástand landsins. Þeir eru einnig til sem hamast svo hatramlega gegn lúpínunni að þeir skipuleggja ferðir til að slíta hana upp. Landvernd og Ferðafélag Íslands ætla nú að bætast í hóp hryðjuverkamanna í íslenskri náttúru. Eins og ekki hafi nóg gerst á undanförnum öldum og í dag sé ekki við nógu ramman reip að draga í náttúruverndarmálum þó þetta komi nú ekki líka til.

 

Lúpínan græðir landið hraðar en annar gróður

Hvað er lúpína og hvers vegna telst hún landgræðslujurt. Jú, hún er þeim kostum búin að hún framleiðir köfnunarefni, nitur, úr andrúmsloftinu og bætir þannig jarðveginn. Fyrir vikið auðveldar hún öðrum jurtum lífið, gerir þeim kleift að vaxa á þeim stöðum sem enginn gróður hefur vaxið í hundruð ára. Ófrjóir melar blómstra með lúpínu og á eftir kemur annar gróður.

Takið til dæmis eftir áreyrum í Morsárdal þar sem lúpínan hefur auðveldað birkiskóginum að breiðast út.

Sjáið Vatnshlíð við Hvaleyrarvatn fyrir ofan Hafnarfjörð sem fyrr á árum hafði orðið uppblæstri að bráð. Þar var lúpínu sáð fyrir nokkrum áratugum og nú er þarna gróskumikil og fallegur birkiskógur og margvíslegur annar lággróður í frjósömum moldarjarðvegi sem að mestu er til kominn vegna hennar.

Takið eftir ævintýrinu í Heiðmörk fyrir ofan Reykjavík. Þar hefur verið sýnt fram á að lúpínan hafi stuðlað að auknum vexti gróðurs og síðan hafi hún hörfað. Þetta má glöggt sjá þegar bornar eru saman loftmyndir frá mismunandi tímum.

Á blómatíma Landverndar átti að græða landið með grasi og tilbúnum áburði. Þetta var reynt með miklum tilkostnaði og erfiðleikum. Á vegum Landgræðslunnar var í áratugi flogið með grasfræ og og þjóðin fylgdist með stolt með. Sagt er að milljörðum hafi verið varið í landgræslu en árangurinn var allof lítill miðað við allt erfiðið. Um það veit þjóðin eflaust lítið.

 

Lúpínan breytir til hins betra

Lúpínan vex hratt, dreifir sér víða, haðar en allar aðrar jurtir og það leggja margir henni til lasts en aðrir lofa. Ágúst H. Bjarnason segir í afar fróðlegri vefsíðu sinni, „Fróðleikur um flóru og gróður“ (feitletrun er mín):

Mörgum er í nöp við lúpínu. Ýmsar ástæður valda því. Sumum finnst hún ljót, en við því er ekkert að gera. Aðrir vilja halda í „ósnortna“ mela og telja þá höfuðprýði landsins. Slík afstaða lýsir ótrúlegu skilningsleysi á mikilvægi gróðurs yfir höfuð og er erfitt við slíku að gera. Og svo eru þeir, sem vilja, að melarnir fái að vera í friði og gróa upp „af sjálfsdáðum“.

Mergurinn málsins er sá, að sumt fólk óttast, að lúpínan útrými öðrum tegundum. Það er náttúrlega fjarstæða, en hitt er sönnu nær, að hún breyti einu gróðurfélagi í annað. Með tíð og tíma gisna lúpínu-breiðurnar og aðrar tegundir sækja í sig veðrið. Þetta er breytilegt eftir landshlutum, en á Suðvesturlandi og Suðurlandi eru dæmi um, að hrútaberjaklungur og blágresi hafi lagt undir sig uppgræddar lúpínubreiður. Meira að segja hefur sjaldgæf, friðlýst plöntutegund, ferlaufungur (krosslaufi), haslað sér völl innan um lúpínu á einum stað.

Margir þeirra sem leggjast gegn lúpínu halda því fram að gróðurfar verði einsleitt fái hún að vaxa óáreitt. Þetta er auðvitað rangt vegna þess að lúpínan auðvelda öðrum tegundum jurta að ná fótfesti. Ágúst H. Bjarnason segir um þetta á vefsíðu sinni:

Vissulega má taka undir það að nokkru leyti, að lúpína er þegar orðin all áberandi í gróðurríki landsins. Meginorsökina má rekja til þess, hve landið er illa farið, gróður og jarðvegur víða horfinn út í hafsauga. Það eru slík svæði, sem lúpínan leggur undir sig, og getum við því fáum um kennt nema okkur sjálfum.

Skynsamlegast er að hefja nú þegar öfluga skógrækt á öllum láglendismelum og lúpínuökrum og planta á hverjum stað þeim tegundum, sem reynslan hefur kennt mönnum að þrífast þar bezt.

Á 20-40 árum munum við þá endurheimta frjósamt land, þar sem nú ríkir auðnin ein, og lúpínan mun hörfa í skugga trjánna. Þegar melarnir hafa klæðzt trjágróðri, er unnt að breyta ákveðnum hlutum þeirra í akurlendi eða nýta sem beitiland fyrir búsmala. Þetta ferli með hjálp lúpínu tekur ekki nema hálfa mannsævi.

 

Ræktun með lúpínu er töfrum líkust

Stórmerkilegar greinar og hugleiðingar um kosti lúpínu sem landgræðslujurtar er að finna í skrifum Gunnars Einarssonar, sauðfjárbónda að Daðasstöðum, sem eru skammt sunnan við Kópasker. Hann hefur á víðaáttumiklu landi sínu unnið að uppgræðslu og notar lúpínuna óspart með stórkostlegum árangri. Þessar greinar má finna á Facebook undir hópnum sem kallar sig „Vinir Lúpínunnar“. 

Gunnar segir meðal annars í grein á landbúnaður.is:

Mér leist strax mjög vel á lúpínu sem landbótajurt, þegar ég kynntist henni sem unglingur fyrir ofan Hafnafjörð. Áður en ég varð bóndi fékk ég fjölskylduna með mér til að týna lúpínufræ, sem ég svo sáði með góðum árangi. Ég sá líka, að eftir að við fluttum hingað norður, að lúpínan gæti gert okkur mögulegt að rækta melana margfalt hraðar upp.

Þrátt fyrir góðan ásetning fórum við ekki að nota lúpínu til ræktunar fyrr en við gátum fengið fræ frá landgræðslunni. Ræktunin með lúpínunni hefur verið töfrum líkust. Það er geysilega gaman að sjá lúpínuna breyta öllu þessu landi, sem áður voru ófrjósamir melar, í gott beitiland.

 

Frá barnæsku hef ég fylgst með sigri hrósandi landgræðslumönnum með grasfræ og áburð sem telja okkur trú um velgengni í uppgræðslu lands - og hrifist með. Þó vissulega hafi tekist að græða upp á ákveðnum stöðum, oft með ærinni fyrirhöfn og kostnaði, hefur það þó ekki farið framhjá þeim sem ferðast um landið að tötrarnir hafa lítið breyst. Hugsanlega hefur hlýnandi veður á síðustu tveimur áratugum hjálpað til að styrkja og auka gróður. Dæmi um slíkt sér maður glöggt á samanburð á myndum. Að öðru leyti hefur ekki mikið gerst.

Á síðustu árum hefur orðið gjörbreyting í gróðurframvindu hér á landi og þá sérstaklega með tilkomu lúpínunnar. Víða um land sér maður breytingar, kominn er gróður þar sem áður voru gróðuleysur. Jafnvel hátt í fjallahlíður sér maður blómstrandi lúpínu.

Svo gerist það að á Facebokk sjást myndir af sigri hrósandi hryðjuverkamönnum með lúpínu í höndunum sem þeir hafa rifið upp úr gróðurlausum melum. Í þennan litla hóp virðist Landvernd og Ferðafélagið ætla að skipa sér í.

Er nema von að maður örvænti um framtíð þjóðar í gróðurlausu landi. Það er þó huggun harmi gegn að lúpínan er orðin svo útbreidd hér á landi að útilokað er að hafa hemil á henni. Verkefni Landverndar og Ferðafélagsins eru því fyrirfram gjörtöpuð - og það er vel.

Hitt er verra að félögin tvö skuli leggja í þessa vegferð í stað þess að efna til kynningar og verkefna í uppgræðslu á þeim stöðum sem lúpínan hefur náð fótfestu, nefna má skógrækt. Um slíka krafta myndi miklu muna.

 

Athugasemdir

[Halldór Egill Guðnason, 8.1.2016 kl. 20:38]

 Ekki hissa að þig undri þessi framkoma. Að tvö af best þekktu útivistar og landverndarsamtökum landsins ætli að blása til útrýmingarherferðar á hendur lúpínunni, inn til fjalla og dala er svo fáránlegt að tekur varla tali. Vill fólk frekar arka um moldarflög og sandfláka, með öll vit og augu full af sandi og mold? Ef undirritaður væri staddur á landinu gripi hann tafarlaust til varna. Lúpínan er himnasending og ekkert annað.  Hún sér meira að segja um að dreifa sér sjálf. Eftir að starfi hennar er lokið og hún hefur grætt áður handónýtt eða illa farið svæði, lætur hún sig hverfa. Þetta tekur allt sinn tíma, en nûtímafólki virðist eitthvað lítið vera úthlutað af honum og vill sjá allt vaxa á ofurhraða, eða drepast ella. Asparviðbjóðurinn um allar koppagrundir, bæji og borg væri nærtækari áherslupunktur þessara samtaka um að takmarka, eða jafnvel útrýma sumstaðar. Þá þyrfti heldur ekki að fara úr bænum. Sú déskotans óværa byrgir orðið alla sýn í stórum hluta borgarinnar og bæja um allt land. Þegar hún losar síðan frjóin skefur í skafla af þessum óþverra og sumstaðar svo grimmt að erfitt er um öndun. Heyrði einu sinni sögu af manni sem lenti ógurlegum skafli af svona frjóum. Svo hart var hann leikinn eftir þetta að vinur hans sagði mér að hann hefði snýtt túrtöppum í heila viku á eftir, en ég sel það ekki dýrara en ég keypti.

 Góðar stundir, með kveðju að sunnan.

[Emil Hannes Valgeirsson, 9.1.2016 kl. 15:11]

Svo virðist sem að mörgum Íslendingum finnist landið okkar ekkert sérlega fallegt. Jafnvel að landið sé svo ljótt að róttækra lítaaðgerða sé þörf hið snarasta. Lítaaðgerðin felst þá í því að dreifa lúpínu um alla sanda hóla og hæðir og jafnvel yfir hraunin og fjöllin. Þannig gætu heilu blómabeðin þakið sveitirnar og landið fengið á sig bláan blómaljóma. Eða þá að rækta skóga í það stórum stíl að helst ekki sjáist til fjalla.

Ég hef ekkert út á notagildið Lúpúnnnar að setja, þekki það alveg. Það er hinsvegar þetta viðhorf að landið verði endilega fallegra þótt blómabreiður dreifi úr sér um landið. Lúpínan er falleg planta sem slík og sómir sér vel í görðum og í smáum stíl innan um annan gróskumikinn gróður. En landið okkar eins og það er, finnst mér vera fallegt með sínum fínlega gróðri og eyðisöndum sem hafa sína eigin fegurð rétt eins og hraunin og jöklarnir. Þetta er vissulega annað viðhorf en bændur höfðu hér áður fyrr sem sögðu að land væri ekki fallegt nema það sé nýtilegt. Listmálarinn Kjarval var reyndar einn sá fyrsti sem sá fegurðina í auðninni og hrauninu. Auðnin og hið opna landslag er eitt af sérkennum Íslenskrar náttúru og þannig er hún seld ferðamönnum sem koma hingað til að njóta hennar og gera það. 

Marga dreymir auðvitað um að landið endurheimti þau landgæði sem voru hér áður en búseta hófst á landnámsöld þegar landið var vaxið birki milli fjalls og fjöru. Ef þau landgæði eiga að endurheimtast þá verður bara að sýna þolimæði og nota aðrar aðferðir þannig að landið grói upp í rólegheitum á eigin forsendum með náttúrulegum gróðri landsins en ekki endilega með inngripi mannsins með því að dreifa um landið þessari öflugu jurt sem komin er úr allt öðru og gróskumeira vistkerfi. En umfram allt, lærum að meta fegurð auðnarinnar, hins opna landslags og hins fíngerða fjallagróðurs. Ísland er ekki ljótt eins og það er.

[S i g u r ð u r S i g u r ð a r s o n, 9.1.2016 kl. 16:21]

Við þurfum ekkert að hafa áhyggjur af því, Emil, að landið grói snarlega upp á þeim tíma sem við eigum eftir hér á jörð, lúpínan vaði yfir fjöll og firnindi og skógar skyggi á fjallasýn. Gróðureyðingin tók langan tíma og uppgræðslan ábyggilega líka langan. 

Ég geri minnst úr meintri fegurð lúpínunnar því smekkur manna er mismunandi. Sumir vilja hinn græna lit sem er ráðandi í gróðurfari, aðrir sjá ekkert fegurra en svartar gróðurleysur.

Ég vitnaði í þessi orð Ágústar H. Bjarnasonar í pistlinum hér fyrir ofan:

Mörgum er í nöp við lúpínu. Ýmsar ástæður valda því. Sumum finnst hún ljót, en við því er ekkert að gera. Aðrir vilja halda í „ósnortna“ mela og telja þá höfuðprýði landsins. Slík afstaða lýsir ótrúlegu skilningsleysi á mikilvægi gróðurs yfir höfuð og er erfitt við slíku að gera. Og svo eru þeir, sem vilja, að melarnir fái að vera í friði og gróa upp „af sjálfsdáðum“.

Mikilvægi gróðurs fyrir landið og raunar jörðina alla er óumdeilt, hvernig sem smekkur manna er fyrir einstökum jurtum eða uppgræðslu yfirleitt. Ég tek undir með mönnum eins og Ágústi og mörgum fleirum sem líta á gagnsemi lúpínunnar fyrir annan gróður. Staðreyndin er nefnilega sú að lítið miðað í uppgræðslu landsins og að neita að nota þessa mögnuðu jurt heldur bíða eftir að „náttúrulegur“ gróður taki við sér er ekki góð röksemd. Sérkenni íslensks gróðurfars er ekki íslenskt. Ef ætlunin er að verða svo valvönd þurfum við að skilgreina í hvað eigi að halda og hverju eigi að uppræta og henda.

Útgangspunkturinn er ekki að gróðurleysið sé ljótt heldur að plánetan jörð þarf á gróðri að halda til að mannkynið og flestar allar lifandi verur nái að þrífast til framtíðar. 

Og fyrst að þú nefnir það þá held ég að Ísland verði ekki ljótt þótt gróður landsins stóraukist.

[Emil Hannes Valgeirsson, 9.1.2016 kl. 17:22]

Útgangspunkturinn hjá mér er hinsvegar sá að við þurfum ekki að panikera þótt landið sé ekki nema að hluta hulið gróðurhulu. Við þurfum engar "magnaðar" jurtir að utan til að hylja yfirborð landsins og fela eitthvað ímyndað vandamál. Gangi það hægt fyrir náttúrulegan gróður að taka við sér þá er það bara svoleiðis. Allavega sé ég enga landvernd í því að breyta landinu eftir okkar höfði og eftir smekk sumra. Hin raunverulega gróðureyðing sem á sér stað á jörðinni og er vissulega vandamál á sér ekki stað hér á norðurslóðum. Það vandamál er mun nær hitabeltinu.

[Helgi Jóhann Hauksson, 9.1.2016 kl. 18:58]

Mikil er fáfræði þín Emil um gróður okkar og jarðveg - eins og reyndar alltof margra Íslendinga.

Framlag Íslands til bæði eyðingar gróðurs og svo möguleikar til endurheimtrar gróðurþekju er gríðlega mikið — og bara það að leyfa lúpínu að endurheimta fyrir okkur gróðurmold og næringaríkan jarðveg í þeim örlitlu skömmtum sem við nú gerum skipta máli á heimsmælikvarða.

Lúpínan er í alvöru kraftaverk fyrir jarðvegslausa og gróðurlausa eyðimörk Íslands sem vel að merkja er manngerð — við sköpuðum eyðinmörkina Ísland — hún er ekki ósnortin og náttúrleg heldur sköpuð að lang mestu leyti af mönnum — þ.e. okkur.

Hér var a.m.k. 40% landsins gróið skógi með trjám hærri en 3ja metra háum þegar landnám hófst en í dag, eftir 100 ára átak í landgræðslu og skógrækt, er enn ekki nema 0,4% landsins með skógi yfir 3ja metra háum og svo önnur 0,7% með kjarri.

Við ollum þessu með beit búfjár og sem verra var losnaði um jarðveginn og nær öll gróðurmold nema blautsutu mýrar fauk undan gróðrinum sem eftir var.

Vel að merkja þá er enginn „íslenskur“ gróður til í þeirri merkingu að hafnn hafði ekki nýlega borist til landsins, því óteljandi Ísaladarskeið sem hvert um sig stóð í um 100 þúsund ár hafa ítrekað þurrkjað út af landinu allt íslenskt líf og „íslenskar“ tegundir.

„Íslenskt“ er því allt það sem getur og vill vaxa hér þegar það hefur á annað borð borist hingað.

Lúpínan barst fyrst hingað svo vitað sé fyrir meira en 100 árum en hún öfugt við flestar aðrar plöntur hefur með sér sína egin lifandi köfnunarefnis-áburðarverksmiðju sem safnar fyrir hana nitri úr andrúmsloftinu og bindur í jarðveginn.

Það nitur og það lífræna efni sem lúpínan byggir upp í jarðveginum nýtist síðan öðrum plnöntum og gerir það að verkum að hún getur vaxið í næringalausum sandi, gömlum jökulmelum og grús.

Þegar lúpínan hefur lagt jharðveg fyrir aðrar tegundir þá hefur hún ekki lengur forskot og yfirburði og víkur fyrir öðrum tegundum sem næringaríkur jarðvegvegur hentar betur.

Þetta er einfalt náttúrulögmál jafn klárt og þyngdarlögmálið. Lúpínan safnar nitri og næringu og leggur þannig jarðveg sem okkur svo sárlega skortir fyrir allt sem við þá myndum  vilaj rækta eða kýs sjálft að setjast að í lúpínujarðveginum — að lokum hverfur lúpínan af svæðinu sem hún hefur sjálf ræktað upp.

Þetta skiptir gríðlega miklu máli á heimsvísu.

Í ofanálag tókum við á síðustu öld að eyða þeim jarðvegi sem eftir var í blautustu mýrunum og þurrka mýrarnar upp með framræsluskurðum. Nú losnar úr mýrum okkar jafn mikið kolefni og úr öllum þýskum þurrkuðum mýrum. Það sýnir best að okkar framlag til endurheimtu jarðvegs og gróðurs er gríðlega mikilvægt og fullkomlega eigingjart af okkru að hafna okkar ábyrðg og þátttöku okkar.

Ekkert getur gert það gagn og endurheimt jarðveg og gróður sem íslenska lúpínan gerir.

[Emil Hannes Valgeirsson, 9.1.2016 kl. 21:44]

Tek fram að 99 prósent þess sem Helgi talar um er eitthvað sem ég vissi fyrir. Þetta er spurning um viðhorf en ekki þekkingu eða þekkingarleysi.

[S i g u r ð u r S i g u r ð a r s o n, 10.1.2016 kl. 00:10]

Helgi, mér finnst ekki rétt að saka Emil Hannes Valgeirsson um þekkingarleysi, það er tóm vitleysa. Ég þekki hann ekki persónulega, en við erum nokkurs konar pennavinir, lesum hvors annars pistla. Ég hef lært mikið af pistlum hans og tel hann síður en svo verri þó hann sé ekki sammála mér um lúpínuna. Ég á fjölda vina sem deila við mig um hana en ég reyni að standa mig í málefnalegum rökræðum við þá.

Að öðru leyti er ég að mestu sammála því sem þú skrifar.

[Sindri Karl Sigurðsson, 10.1.2016 kl. 00:24]

Ég held að það séu allir sammála um það að á sumum stöðum á alls ekki að sá lúpínu. Það á að láta móa og berjalönd í friði og eina leiðin til að auka grósku þar er að hefta beit.

Aftur á móti þá ríður vitleysan aldrei einteyming hjálparlaust. Það að gefa sig út fyrir að vera gróðurverndarfélag og skipuleggja ferð til að rífa hann upp, sýnir ákveðið dómgreindarleysi. Í raun er það umhugsunarefni af hverju það var ekki farið í gróuðursetningarferð, á land sem þarfnast þess.

Það má vel vera að þessi ferð hafi verið farin til að hefta innrás lúpínunar á svæði sem hún á ekki heima á, ég veit lítið um það. En ef fólk ætlar að fara í hálfa öld á sama stað og slíta upp lúpínu sem var sjálfsáð hálfri öld fyrr... Tja .. Donkí Kóti hvað?