Kristján Eldjárn, sannur vísindamaður og einstaklega ritfær

Kristján Eldjárn, þjóðminjavörður, hafði síst af öllu verið sannfærður um að hann og félagar hans hafi fundið minjar um norræna byggð á Nýfundnalandi. Þetta má glögglega lesa í „Vínlands dagbók“ sem byggð er á rituðum dagbókum Kristjáns og kom út síðasta haust.

Þetta er falleg bók og lýsir Kristjáni afar vel, hógværum og vandvirkum fræðimanni, sem lætur verkin talan en hleypur ekki til óðamála um leið og eitthvað merkilegt finnst í uppgreftri hans.

Við lesturinn fær maður það á tifinninguna að rannsóknarleiðangurinn til Nýfundnalands sem Norðmaðurinn Helge Ingstad stóð fyrir hafi verið skipulagður til þess eins að upphefja forystumannin sem ætlaði að finna minjar um norræna byggð við þorpið L'Anse aux Meadows.

Kristján var auðsjáanlega einstaklega ritfær maður. Málfarið í dagbók hans er hreint og tært, hugsunin skýr og hann er umfram allt heiðarlegur og góður maður. Í leiðangrinum kastast í kekki milli manna eins og oft vill verða. Vandamálið er að forystumaðurinn, Helgi Ingstad, ber ekki sama skynbragð á rannsóknir og fundi eins og Kristján, vill helst hlaupa með allt í fjölmiðla. Hann áttar sig ekki á að þarna finnast ummerki sem eru eftir steinaldarfólk og einnig frumbyggja.

Hann átti í sífelldum rökræðum við Ingstad og það hjálpaði ekki upp á móralinn í leiðangrinum. Kristján skrifar meðal annars þann 8. ágúst 1962:

Vafamál er einnig hvort framkoma okkar við Ingstad hefur verið alveg rétt, þótt hún sé skiljanleg. Ef til vill hefði ég átt að tala meira í trúnaði við hann og sýna honum fram á að hann skyldi ekki reyna að þrýsta sínum sjónarmiðum upp á okkur. Í staðinn var sú stefna tekin að tala sem minnst um rannsóknina til að þurfa ekki sífellt að vera að argúmentera við Ingstad. Það var líka alveg óþolandi. En það segi ég satt að ég vildi nokkuð til vinna að Ingstad slyppi sem skást frá þessu öllu þó vitanleg ekki það að misbjóða sannleikanum á neinn hátt. Fyrir mér liggur nú að reyna að haga svo mínum orðum að siglt sé milli skers og báru og getur það orðið erfið sigling. Við sjáum til. Enn má svo fara að kenning Ingstads haldi velli að einhverju leyti.

Svo ljúfur og góður er Kristján í umsögn sinni um mann sem greinilega er dálítill fúskari og leitar að gögnum til að sanna hugmyndir en lætur ekki gögnin sem finnast segja frá. Slíkt finnst Kristjáni ekki góð fræðimennska. Engu að síður vill Kristján halda friðinn og leyfa Ingstad að fá eitthvað út úr þessu öllu.

Í lok bókarinnar er kafli eftir Adolf Friðriksson, fornleifafræðing. Hann fer yfir rannsóknir á norrænum mannvistarleyfum í Norður Ameríku og meðal annars á uppgreftrinum í L'Anse aux Meadows. Adolf segir á bls. 162:

Það var ekki af tómri þvermóðsku að Kristján Eldjárn vildi ekki skera úr um eðli minjanna í L'Anse aux Meadows. Hann hafði ekki þær upplýsingar sem hann þurfti til að glöggva sig á augljósum ummerkjum um frumbyggja á staðnum. 

Síðar á sömu blaðsíðu segir Adolf:

Síðast en ekki síst lá vandinn í túlkun á öllum minjunum í því að ekki fundust neinir norrænir gripir heldur eingöngu munir frá því löngu fyrir daga víkinga og fram til nútímans. Árið 1964 fannst loks snældusnúður úr klébergi og síðasta uppgraftarár Ingstadshjónanna, 1968, fannst hringprjónn úr bronsi, dæmigerðir munir frá víkingaöld. 

Og á næstu blaðsíðu, 263, kemur loks staðfestingin:

Gerðar hafa verið á annað hundrað aldursákvarðanir með geislakoli og sýna þær að aðalbyggðin er frá 10.-11. öld. Jaspismolar sem fundust við uppgröftinn eru líklega upprunnir úr íslenskri náttúru. Allt hefur þetta treyst í sessi þá niðurstöðu að hér sé um ósvikinn norrænan bústað að ræða.

Án efa hefur Kristján Eldjárn glaðst yfir niðurstöðum rannsóknanna í L'Anse aux Meadows. Hann vildi þó ekki, rétt eins og Adolf bendir á, standa að einhverjum glannalegum yfirlýsingum. Þetta segir nú margt um vísindamanninn Kristján Eldjárn, þann sem síðar varð forseti Íslands og stóð sig með sóma í því starfi.

Mér þótti afskaplega fróðlegt að lesa bókina um rannsóknir Kristjáns í L'Anse aux Meadows og eins og áður sagði er hún falleg bók. Mér finnst eiginlega eins og ég hafi aldrei náð að kynnast höfundinum eins vel og við lestur hennar. Í bókinni er fjöldi litmynda og treysta þær í sessi ímynd hins ágæta vísindamanns.