Örnefni segja fátt um mikilfengleik landslags

Örnefni á hálendi Íslands eiga líklega flest uppruna sinn hjá fjárleitarmönnum, einmitt af því að fáir aðrir lögðu leið sína þangað. Það er athyglisvert hversu fá örnefni fjárleitarmenn af Jökuldal hafa skilið eftir sig eftir sínar mörgu ferðir öldum saman. Naumast hefðu þeir gert það ef þeim hefði fundist þeir mæta þar „fjölmörgum náttúruundrum, sérstöku landslagi og nafnlausum fossum í hæsta fegurðarflokki“. Slíkir fossar hefðu varla verið lengi nafnlausir hjá leitarmönnum 

Getur verið að nafnfátækt staða á virkjunarsvæði Jökulsár á Brú stafi af því að leitarmönnum hafi þótt þar færra athyglisvert en leitarmönnum annars staðar á landinu á sínum leitarsvæðum?

 

Þannig ritar Jakob Björnsson, fyrrverandi orkumálastjóri, í Morgunblaðinu í morgun. Hann hefur verið iðinn rökfastur málsvari virkjana og hatrammur andstæðingur náttúruverndar undanfarin ár. Fyrirsögn greinar hans er : „Hafa fjárleitir ekkert með menningu að gera“.

 

Við grein Jakobs er hægt að gera fjölmargar athugasemdir. Hann hefur rétt fyrir sér að örnefni á hálendinu eiga líklega flest uppruna sinn hjá fjárleitarmönnum. Þetta er rétt svo langt sem það nær en þar með er ekki öll sagan sögð og tilgáta Jakobs varla boðleg í rökræðu um náttúruundur og fegurð í landslagi. Hún er allt of gloppótt eins og ég kem að hér á eftir.

 

Tímarnir hafa breyst og viðhorfin eru önnur. Nú fer fólk fyrst og fremst á hálendið vegna áhuga á náttúru, líkamsrækt og öðrum álíka ástæðum. Ég er hluti af þessu fólki og það hefur vakið óskipta athygli mína í flestum ferðum mínum hversu fá örnefni eru á hálendinu og raunar víðar. Fyrir vikið hefur góðu fólki dottið í hug að setja nöfn víða. Við því er ekkert að segja og ætti bara að taka með fögnuðu en það er allt annað mál.

 

Eitt af þekktri dæmum er Ýmir og Ýma í Tindfjallajökli sem mig minnir að Jón Eyþórsson, veðurfræðingur hafi átt mestan þátt í. Skyldu fjárleitarmenn fyrri tíma hafa fundist þessir tindar eitthvað ómerkilegir? Áttu fjárleitarmenn einhvern þátt í að Goðasteinn í Eyjafjallajökli fékk nafn sitt eða var hann svo tilkomumikill vegna fegurðar?

 

Á Tindfjallajökli eru Ýmir og Ýma hrikalegir tilsýndar en þeir báru ekkert nafn. Á Eyjafjallajökli virðist vera lítil þúfa sem frá örófi alda hefur borið nafn. Goðasteinn virkar ekkert merkilegur tilsýndar en fékk þó sitt nafn.

 

Allt er vænt sem vel er grænt, var sagt forðum daga. Annað skipti víst litlu máli en að geta fóðrað sauðfé. Á því byggðist tilvera manna. Lesum bókina Þórsmörk eftir Þórð Tómasson á Skógum. Hún er afskaplega merkilegt og gott rit en fyrst og fremst óður til fornra tíma fjárbænda sem fóru með sauðfé sitt á vorin í Þórsmörk og Goðaland og sótti á haustin. Þar fara saman örnefni sem tengjast atvinnustarfseminni, sauðfjárrækt, og einnig nöfn á merkilegum náttúruminjum.

 

Hver skyldi ástæðan vera? Jú, aðkoman á þessar slóðir var tiltölulega auðveld. Þórsmörk er ekki nema í kringum tvö hundruð metra hæð yfir sjávarmáli. Það er allt annað en til dæmis við Kárahnúka sem er í fimm til sex hundruð metra hæð. Það segir sig sjálft að ferðir og dvöl manna hátt á hálendinu verða færri og styttri en þar sem lægra er.

 

Berum svo saman örnefni milli einstakra svæða á landinu. Ef af handahófi við tökum svæðið suðaustan við Skjaldbreið sem er í um fjögur hundruð og fimmtíu metra hæð og hærra. Þar er landslag mikið og fjöldi örnefna, virðast vera margfalt meiri en við Kárahnúka. Líklega er að þarna hafi verið fjölfarnara en á síðar nefnda staðnum. Í því er leyndardómurinn fólginn ef svo má orða það. Fjöldi örnefna tengist helst því hversu mikil umferð hefur verið um svæðið í gegnum aldirnar. Fólk þurfti að rata og því urðu örnefni til.

 

Síðan er það allt annað mál að einstök örnefni hafa aldrei verið varanlegur þáttur í sögu þjóðarinnar. Alltaf gleymast örnefni, þeir sem gáfu þeim nafn hverfa á vit feðra sinna og aðrir koma með ný nöfn á staði sem þeir vissu engin fyrir. Jafnvel eru fjölmörg dæmi um að sami staðurinn hafi fengið tvö nöfn. Jökuldalur og Nýdalur eru dæmi um slíkt. 

 

Niðurstaða mín er því að röksemdafærsla Jakobs Björnssonar um að örnefnafátt við Kárahnúka bendi til þess að landslag þar sem á einhvern hátt tilkomuminna en margir hafa látið í veðri vaka stenst ekki. Örnefni eru geta hvorki verið rök með eða á móti málstað Jakobs. Eru eiginlega rökleysa.

Athugasemdir

[Ómar Ragnarsson, 16.6.2012 kl. 23:52]

Samkvæmt röksemdafærslu Jakobs er það hrein fjarstæða að ferðamenn vilji sjá fyrirbæri sem heitir "Ljótipollur" og vegna þess að fyrri alda menn nefndu gíginn þessu nafni væri hið besta mál að bora í hann og reisa þar háhitavirkjun.

Jakob ætti að kynna sér rit Helga Hallgrímssonar um örefni á virkjunarsvæði Kárahnjúka áður en hann fullyrðir um örnefnafæð á þeim slóðum.

Á leiðinni frá Hnitasporði upp með Hafrahvammagljúfri og Dimmugljúfrum eru örnefni á hverju strái.  

Raunalegt er þegar menn vilja taka meira mark á eldri sjónarmiðum og þekkingu en þeirri sem nýrri er.

Næst mun Jakob kannski halda því fram að jörðin sé flöt af því að færustu vísindamenn heims héldu því fram öldum saman.