Stingandi stafur, öryggistékk og akkúrat núna

Orðlof og annað

Hundraðkall

Í óformlegu tali um peninga er oft notaður síðari liðurinn -kall, fimmkall, tíkall, fimmtíukall, hundraðkall og svo framvegis, -kall er framburðarmynd af karl. 

Þessi notkun þekkist í málinu að minnsta kosti frá því um aldamótin 1900. Hún er líklegast komin úr dönsku þar sem orðin femkarl og tikarl voru notuð áður um fimm- og tíukrónu peninga.

Vísindavefurinn. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„„Það er ekki stingandi stafur fyrir því sem hann skrifar um mig …““

Frétt á dv.is.          

Athugasemd: Hér er furðulega tekið til orða. Má vera að þetta sé samsláttur orðatiltækja. Flestir hafa heyrt um að á einhverjum stöðum sé ekki að finna „stingandi strá“, en „stingandi stafur“. Hvað er átt við?

Í bókinni Mergur málsins eftir Jón G. Friðjónsson segir í aðalatriðum:

Öll strá stanga/stinga, allt er e-m andsnúið, allt snýst gegn e-m. […] Orðatiltækið er kunnugt frá síðari hluta 17. aldar: Öll strá stinga mig og á það sér fyrirmynd í forni máli.

Orðin „stingandi stafur“ eru höfð eftir viðmælanda blaðsins en ég dreg stórlega í efa að svona sé almennt tekið til orða. Miklu líklegra er að hann hafi ætlað að segja sem svo að enginn stafur sé fyrir skrifunum. Má vera að hann hafi blandað orðatiltækjunum ekki nokkur stafur og stingandi strá. Sem kemur á óvart, rétt eins og „þruma úr heiðskýrum læk“ svo notað sé orðalag kunningja míns. Ein af skyldum blaðamanns er að lagfæra orðalag viðmælandans, ekki dreifa villum.

Tillaga: „Það er enginn sannleikur í því sem hann skrifar um mig …“

2.

„Sterkra vinda von í Bláa lóns keppni.“

Frétt í dv.is.          

Athugasemd: Vel getur verið að eitt keppnisliðið í hjólreiðakeppninni sem kennd er við Bláa lónið kallist „Sterkir vindar“. Hitt veit ég að sterkir vindar kallast á íslensku hvassviðri eða jafnvel stormur.

Af hverju þarf að nota barnarmál, tala um mikinn eða lítinn vind? Af hverju má ekki nota gömul og góð orð sem tákna vind? Því miður þekkja æ færri þessu gömlu veðurorð þó eru til á annað hundrað íslensk orð um vindstyrk, sjá hér.

Tillaga: Búist við hvassvirðri í Bláa lóns keppni.

3.

„Tyrk­nesku leik­menn­irn­ir munu hafa verið afar óhress­ir með mikl­ar taf­ir í Leifs­stöð en þar þurftu þeir að fara í gegn­um sér­stakt ör­yggis­tékk …“

Frétt á mbl.is.          

Athugasemd: Þetta er ekki boðlegt. Hvað er „ör­yggis­tékk“? Líklega öryggisskoðun, leit sem allir flugfarþegar ganga í gegnum við brottför og komu.

„Tékk“ er sletta, er ekkert annað en framburðurinn á ensku sögninni eða nafnorðinu „check“. Í enskri orðabók segir um „security check“:

a search of an area or of a person and their baggage for concealed weapons or bombs.

„Öryggistékk“ er sletta sem afar fáir nota enda flestum tamara að segja öryggisskoðun. Ísavia nefnir á vefsíðu sinni öryggisskoðun og öryggisleit sem er hrein og klár íslenska.

Fyrir kemur að í talmáli sé talað um að „tékka“ á einhverju, flugmenn og fleiri tala um „tékklista“, jafnvel „tékka“ sumir á orðabókinni þegar þeir vita ekki hvernig eigi að stafsetja orð eða hvað það þýðir. Orðið er samt við það að hverfa sem er ágætt.

Hver skyldi nú vera munurinn á öryggisskoðun og „sérstakri öryggisskoðun“? Enginn, myndi ég halda, nema því aðeins að sú sérstaka væri útskýrð nánar.

Tillaga: Tyrk­nesku leik­menn­irn­ir munu hafa verið afar óhress­ir með mikl­ar taf­ir í Leifs­stöð en þar þurftu þeir að fara í gegn­um öryggisskoðun …

4.

„Lét­ust á vett­vangi slyss­ins.“

Fyrirsögn á mbl.is.          

Athugasemd: Með sorg í huga verður skrifari að gera athugasemdir við frétt vefrits Moggans um banaslys á flugvelli í Fljótshlíð. Það er einfaldlega ekki hægt birta svona fyrirsögn. 

Í fréttinni segir þar að auki:

All­ir þrír sem lét­ust í flug­slys­inu í Múla­koti í gær lét­ust á vettvangi. 

„Vettvangur“ er ofnotað tískuorð sem á væntanlega að gefa frétt virðulegra yfirbragð. Hingað til hefur þó verið látið nægja að segja að fólk hafi látist í slysi. Af frásögninni leiðir hvar það gerðist. Annað mál er ef fólk deyr síðar vegna afleiðinga slyss.

Fleiri athugasemdir má gera við fréttina en þær eru aukaatriði því efni fréttarinnar er afar sorgleg. Þó er mikilvægt er að fjölmiðlar vandi orðalag í fréttaflutningi.

Tillaga: Létust í flugslysi

5.

„38% hjúkrunarfræðinema töldu sig vera að miklu eða mjög miklu leyti útbrunnin vegna námsins …“

Frétt á blaðsíðu 10 í Morgunblaðinu 11. júní 2019.          

Athugasemd: Ekki byrja setningu á tölustöfum. Þetta er regla sem höfð er í heiðri um allan heim og hefur oft verið nefnd hér. Ástæðan er einfaldlega sú að tölustafir eru annars eðlis en bókstafir.

Á vefnum Grammar Monster segir:

It is considered untidy to start sentences with figures. You should either reword your sentence or write the number in full.

Mjög auðvelt er að hafa hér annan hátt á en að byrja á tölustöfum, sjá tillöguna.

Tillaga: Um 38% hjúkrunarfræðinema töldu sig vera að miklu eða mjög miklu leyti útbrunnin vegna námsins …

6.

„„Akkúrat núna höfum við fundið 95 óbreytta borgara látna …““

Frétt á blaðsíðu 13 í Morgunblaðinu 11. júní 2019.          

Athugasemd: Sérkennilegt að sjá svona forna slettu í frétt. Yfirleitt er orðið aðeins notað í talmáli. Í ritmáli dugar atviksorðið núna sem er miklu betra og eðlilegra. Þarna má sleppa „akkúrat“ án þess að merking setningarinnar breytist. 

Fréttin er illskiljanleg. Í henni segir:

Líkin eru brennd, við höldum áfram að leita að fleirum …

Ekki er ljóst hvort að þeir sem fundu líkin hafi brennt þau eða þau hafi fundist brennd. Heimildin virðist vera vefsíðan TRTWorld. Í henni segir:

"Right now we have 95 dead civilians. The bodies are burned. We are continuing to look for others," 

Ensku orðin „right now“ eru hér þýdd sem „akkúrat núna“. Þetta ber ekki gott vitni um málkennd blaðamannsins. Í fréttinni kemur fram að fólk hafi verið brennt lifandi. Ekkert er um það í frétt Moggans, reyndar er hún frekar lítil og takmörkuð en umfjöllunarefni er stærra en lesendur fá að vita.

Tillaga: „Núna höfum við fundið 95 óbreytta borgara látna …“