Byltingin sem aldrei varð

Í gamla daga var mikið fjör. Þá var vinstri vængurinn í íslenskum stjórnmálum sundraður í ótal flokka og flokksbrot og hinir öfgafyllstu voru í ótrúlega fjölbreytilegum flokksbrotabrotum. Heimur versnandi fer. Nú er vinstrið orðið niðursoðin og gerilsneidd pólitík, engin fjölbreytni en allt furðulegar útgáfur af vatnsósa kratisma. Engin skemmtun í þessu lengur.

Þetta flögraði í gegnum hausinn á mér þegar ég sat inni í Bíó Paradís og horfði á frumsýninguna á heimildarmynd sem nefnist „Bráðum verður bylting“. Framleiðandi er gamall kunningi, hann Hjálmtýr Heiðdal, og með honum Sigurður Skúlason, leikari og handritshöfundurinn er Anna Kristín Kristjánsdóttir.

Þegar Týri talar um byltingu á hann við eitt stykki sósíalíska, ábyggilega vopnaða og þá mega ljótu kapítalistarnir passa sig. Nú verður lesandinn að hafa það í huga að ég er doldið langt frá því að vera vinstri maður en engu að síður hafði ég mikið gaman af myndinni og skora á fólk að sjá hana. Pólitískir samherjar mínir munu ekki verða fyrir vonbrigðum að rifja svona upp gömlu góðu dagana þegar Birna Þórðardóttir lamdi lögguna og Ragnar skjálfti eggjaði félaga sína lögeggjan. Vinstrið mun ábyggilega gleðjast en um leið fella tár því byltingin sem lengi, lengi, lengi var væntanleg kom aldrei.

Hústaka

Myndin er um þann óvænt atburð er ellefu róttækir íslenskir námsmenn í Svíþjóð réðust inn í sendiráð Íslands, ráku starfsfólkið út og bjuggust við að halda skrifstofunum í um tvo daga, jafnvel lengur. Ekki fer þó allt sem ætlað er, þeir voru, blessaðir, komnir út tveimur tímum síðar í fylgd sænskra lögreglumanna.

Framleiðandi myndarinnar segir þetta um hana:

Í myndinni er fjallað um baráttu íslenskra námsmanna á sjöunda áratugnum fyrir bættum kjörum og betra lífi. Námsmönnum hafði fjölgað mjög og stór hluti þeirra sótti framhaldsnám við erlenda skóla. Námslán voru af skornum skammti og voru eingöngu ætluð til að duga fyrir 35% af framfærsluþörf námsmannanna. Afganginn urðu þeir að sækja til foreldra og banka. En það áttu ekki allir efnaða foreldra eða höfðu aðgang að bankalánum. Baráttan fyrir betra lánakerfi var því jafnframt barátta fyrir jöfnuði til náms. Hagsmunabarátta námsmanna hafði verið einskorðuð við eigin hagsmuni, en með vaxandi róttækni æskufólks í heiminum teygði baráttan sig æ lengra yfir á önnur svið. Menn fóru að setja spurningarmerki við sjálfa þjóðfélagsgerðina og alþjóðamál urðu hluti af heimsmynd æskunnar á þessum tímum umróts og átaka.

Stalín, Lenín og félagar

Heimildarmyndin fjallar vissulega um hústökuna en engu að síður er hún eiginlega um allt annað og þá fyrst og fremst æskuvonirnar, byltinguna, sósíalismann, kommúnismann, stúdentaóeirðir í Svíþjóð og annars staðar í Evrópu. Þarna sjást myndir af mörgum átrúnaðargoðum á spjöldunum; Stalín, Lenín, Trotský, Che Guevara, Castro svo nokkrir séu nefndir, þegar mótmælendur gengu gegn kapítalismanum, Víetnam stríðinu í löndum Evrópu. 

Klofningur námsmanna

Vissulega var staðan óbærileg fyrir íslenska námsmenn í útlöndum á þessum tíma. Þeir áttu erfitt, gengisfellingarnar rýrðu kaupmáttinn. Það leiddi til þess að námsmenn á Norðurlöndum ræddu saman því allir vildu breytingar, lagfæra námslánin. Markmiðið var að samræma aðgerðir í þremur höfuðborgum. 

Má vera að námsmennirnir sem ræddu þessi mál hafi ekki allir verið sömu pólitískrar skoðunar og hugsanlega kom pólitík þessu ekkert við. Hins vegar tóku vinstri menn, byltingarliðið, völdin og þeir í Svíþjóð, klufu sig frá félögum sínum, neituðu samvinnu við námsmenn í Ósló og Kaupmannahöfn og ákváðu að taka sendiráðið í Stokkhólmi herskildi. Eins og alltaf, gátu vinstri menn ekki að unnið saman, hvorki innbyrðis né við aðra, hvorki þá, fyrr né síðar. 

Mikill undirbúningur

Undirbúningurinn fyrir sendiráðstökuna var mikill. Ákveðið var að ellefu manns réðust inn og sjö manns væru utan dyra og áttu að bera boð á milli. Njósnari var sendur nokkrum dögum á undan inn í sendiráðið til að skoða aðstæður og á eftir var hústakan æfð í þaula þar til óhætt þótti að láta til skarar skríða.

Þann 20. apríl 1970 var látið til skarar skríða, ellefumenningarnir fóru inn og ráku starfsfólkið út. Sendar voru yfirlýsingar til sænskra fjölmiðla og auðvitað íslenskra. Þetta var rosalegur áfangi og byltingarmennirnir bjuggu sig undir langa dvöl innan dyra. Þeim var hins vegar fleygt út eftir tvo tíma. Frekar snautleg meðferð, sýnist manni svona eftir á séð, og varla tilefni til heimildarmyndar um atburðinn.

Afleiðingarnar

Gylfi Þ. Gíslason, menntamálaráðherra, í viðreisnarstjórninni, kallaði innrásina í sendiráðið bernskubrek, og bætti því við að enginn yrði kærður. Þar af leiðandi varð enginn hústökumannanna að píslarvotti og það var vinstri sinnuðum námsmönnum eflaust til mestra vonbrigða.

Vont var að láta fleygja sér út úr sendiráðinu eftir aðeins tveggja tíma máttlausa hertöku, verra var að atburðurinn var nefndur bernskubrek. Verst af öllu var að foreldrar hústökumanna hundskömmuðu strákana sína fyrir vitleysuna en þeir bera sig samt vel núna, 48 árum síðar. Líklega búnir að jafna sig.

Eitthvað bötnuðu námslánin eftir þennan atburð og eftirmála hans og gátu námsmenn almennt glaðst.

Myndin

Þessi byltingarmynd var nokkuð skrýtin. Hún var teygð í 72 mínútur en þoldi það illa enda fátt mynda af atburðinum. Til að lengja hana var reynt var að skýra aðstæður á þessum árum, sagt frá stúdentamótmælum út um alla Evrópu en sá hluti var heldur langur og endurtekningar margar.

Í gluggum sendiráðsins í Stokkhólmi blöktu rauðir byltingarfánar enda var þetta fyrst og fremst upphaf byltingar, síður krafa um leiðréttingu námslána. Eða voru hústökumenn tvístígandi um tilefnið?

Niðurlagið

Hústökumennirnir eru nú flestir í kringum sjötugt en eru enn heitir kommar eða sósíalistar og sakna byltingarinnar sem aldrei varð. Í lokin er sýnt frá því er sex þeirra komu saman á kaffihúsi og ræddu málin. Þetta var algjörlega misheppnað atriði og lítið í varið, ekkert bitastætt sem kom út úr því.

Annað og raunar algjörlega út í hött var að birta viðtöl við nokkra þingmenn Pírata og fá þá til að tjá sig eitthvað um hústökuna sem þeir raunar gerðu ekki heldur mösuðu þeir um eitthvað sem ég hef nú gleymt hvað var. Enginn þeirra var fæddur 1970 og virtust þeir lítið vita og lögðu ekkert til myndarinnar. Raunar voru frumsýningargestir margir hissa á þessu atriði.

Byltingin sem aldrei varð

Þó svo að það sé nokkuð fyndið að horfa á hina ungu byltingarsinna leggja á ráðin og ekki síður ræða málin nærri fimmtíu árum síðar, má fræðast nokkuð af þessari mynd.

Hún er gerð að heitum sósíalistum sem enn trúa á byltinguna og margir eru dregnir fram til að vitna um málstaðinn, oft fólk sem kom hvergi nærri en getur engu að síður fabúlerað endalaust um málin. Þannig var þarna „sjónvarps- og menningarstjarnan“ Hlín Agnarsdóttir sem sagði ekkert í löngu máli.

Skemmtilegust var eiginlega Birna Þórðardóttir sem taldi sér það til tekna að veita yfirlögregluþjóninum í Reykjavík kinnhest með blóðugri hönd sinni. Birna er einstök þjóðsagnapersóna og kann frá mörgu að segja. Enn er hún blóðrauður kommi þó hún sé orðin helblár kapítalisti og rekur fyrirtæki í ferðaþjónustu. Slíkir heita í dag sófakommar ...

Áhorfendur klöppuðu í lok myndarinnar. Meðal þeirra sá maður aldurhnigna komma sem störfuðu í Fylkingunni, Einingarsamtökum kommúnista (EIK), Maóistum (KSML), Kommúnstasamtökunum (KS) og fleiri og fleiri örflokkum sem mörkuðu ekkert í íslenskum stjórnmálum og höfðu engin áhrif frekar er örtrúarhreyfingar, en minning þeirra er hverfur óðum út í algleymi tímans.

Heimildarmyndin verður sýnd næstu daga í Bíó Paradís og hver svo sem skoðun manna er í pólitík hafa flestir gott og gaman af því að sjá hana. Ekki síst þeir sem muna þessa tíma.

Með eru myndir af síðum nokkurra dagblaða frá því í lok apríl 1970.

 

 

Athugasemdir

[Örn Einar Hansen, 14.10.2018 kl. 08:52]

Fleigt út eftir tvo tíma? Voru þessi sófa-kommar með gúmmi í nefinu?