Pólitík göngumannsins - enn og aftur

Jakob nokkur Björnsson, fyrrverandi orkumálastjóri, skrifar oft greinar í Morgunblaðið um virkjanir og stóriðju. Hann er af þeirri kynslóð sem þekkir eflaust ekki eina mikilvægustu og þá sem skiptir alla miklu máli. Jakob hefur vafalaust ekki varið lífi sínu til gönguferða og náttúruskoðunar sem nú er orðinn afar mikilvægur „iðnaður“ og orkuuppspretta fyrir tugþúsundir landsmanna og einnig útlendinga.

 

Að mínu mati fer ekki saman að sökkva landi undir uppistöðulón fyrir virkjanir, breyta landi svo það verði óþekkjanlegt frá því sem var og byggja upp ferðaþjónustu eða leyfa fólki frjálsar ferðir um landið.

 

Ég virði skoðanir Jakobs en ég er langt í frá sammála öllu því sem hann segir. Er það ekki sárgrætilegt að þurfa að segja við barnabörnin sín að við breytum landi til þess að við getum haft það gott en í leiðinni veldur það oft einskærum óþægindum fyrir okkur? Því hverju skiptir það ef við eignum öll auðæfi heimsins en glötum um leið uppruna okkar, sál landins.

 

Því er ekki úr vegi að birta hér pistil sem ég skrifaði fyrir margt löngu í þeim tilgangi að átta mig á því sem ég raunverulega vil. Úr varð nokkurs konar stefnuyfirlýsing á tilfinningalegum nótum. Við hana stend ég.

 

 

Pólitík göngumannsins 

 

Ungur asnaðist ég á fjöll, þeim ávana hef ég haldið hingað til og væntanlega verður engin breyting þar á í fyrirsjáanlegri framtíð. Þetta er hins vegar alls ekki til eftirbreytni, frekar myndi ég letja fólk til fjallaferða en hvetja. Þær eru dýrar og erfiðar. Útgjöldin felast í alls kyns klæðnaði og græjum og gangan sjálf er bara puð og sviti. Ég hef verið á sólarströndum í suðrænum löndum. Þar er lífið létt og skemmtilegt, puðið er ekkert og svitinn kemur af hreyfingarleysi í sólskini. Sælast er að sitja á sínum rassi og gera ekkert.

Fátt er varið í fjallaferðir nema ef vera skyldi útsýnið, ef gefur, fjölbreytileg náttúran nær og fjær, stundum ferðafélagarnir, ýmiskonar sögulegur fróðleikur og fleira, í lokin hríslast endorfínið um kroppinn og það er bara gott. Annað er það nú ekki, - held ég …

 

Samningurinn

Það er sem sagt ekki þrautalaust að ferðast um landið og sá er vandinn mestur að halda náttúrunni óspjallaðri, þó ekki sinni eigin heldur þeirri landsins, ganga varlega um og gæta þess að verða ekki til skaða. Hinn vandinn er sá að halda lífi, gera ekki neina þá dómsdags vitleysu sem gæti orð manni að fjörtjóni þar sem maður er að flækjast fótgangandi í alls kyns aðstæðum, og stundum jafnvel einn. Ferðamaðurinn verður að kunna að búa sig, þekkja takmörkin, geta brugðist rétt við óvæntum aðstæðum og svo framvegis. Vart er að treysta á heppni í þessum efnum.

 

Þó ég sé svona yfirleitt frekar heppinn hef ég lært að treysta ekki á tilviljanir og þess vegna hef ég komist að samkomulagi við náttúruna. Það var ekki erfitt, reyndar auðsótt. Efni samningsins er einfalt, eiginlega í tveimur liðum: Hún ógnar mér ekki lengur því ég kann að búa mig til ferða, og ég kem fram við hana að nærgætni, stíg létt til jarðar, raska engu og skil við alla staði nánast eins og ég kom að þeim. Þannig hefur það verið lengi og báðir aðilar una vel við sitt.

 

Stíga skal létt til jarðar. Í orðsins fyllstu merkingu þarf að gæta að svo mörgu, hugsa og framkvæma þar á eftir. Þess vegna gremst manni förin eftir torfærumótorhjól, utanvegaskrens eftir bíla, sárin sem myndast við átroðning ferðafólks. En allt eru þetta þó smámunir miðað við þau sem stóru vinnuvélarnar valda. Tæknin er slík að með réttum tækjum er hreinlega hægt að flytja fjöll úr stað (þá heitir fjallið „efni“).

 

Tæknilega er hægt að byggja nýtt fjall þar sem það vantar og malbika þar yfir sem áður stóð einhver skítahrúgan. Það er hins vegar ekki gert en þess í stað eru fellin og fjöllin fjarlægð, kroppað í önnur og landi „drekkt“ eins og það heitir. Aldrei virðist hugsað til samræmis, hvorki í „efnistöku“, mannvirkjagerð eða skipulagi. Rétt eins og sárin í landslaginu eftir „efnistöku“ þá eyðileggja mannvirki oft fallegt land.

 

Sporin göngumannsins  

Mikill er máttur nútímamannsins sem hefur stolið litlum og stórum fellum og spillt öðrum til lífstíðar ef svo má segja.

 

Enginn segir lengur orð vegna fimmtíu ára gamalla gróðurskemmda hjá Vífilsfelli, fáir nenna að tuða yfir örlögum Ingólfsfjalls sem þjáist af lýtum sínum og þar á að höggva enn frekar í sama knérunn. Hver man eftir litla fellinu sem kannski hét Gvendarselshæð í Undirhlíðum ofan Hafnarfjarðar? Austan við Skíðaskálann í Hveradölum eru stórir gígar sem muna mega fífil sinn fegurri, í þá var svo ótæpilega sótt efni að einn þeirra er horfinn. Þannig var með annan fagran gíg við Selkletta við Nesjavelli. Engann hef ég heyrt kvarta yfir örlögum Hellisskarðs sem áður hét Yxnaskarð og er ofan við Kolviðarhól, neðan Hellisheiðar. Þar sem Búi Andríðarson vó Kolfinn fóstbróður sinn forðum daga liggur nú hraðbraut og sú kemur í staðinn fyrir þá götu sem vegfarendur í þúsund ár bjuggu til í hart helluhraunið. Af hrokanum einum saman eru lögð gufurör og rafmagnslínur í háspenntan hnút án upphafs eða endis. Nútímamanni hefur á tveimur árum breytt landslaginu meir og varanlegar en forfeðrum hans tókst á tíu öldum. Ábyrgð Ölfushrepps, sem á lögsögu þarna og samþykkti framkvæmdir er mikil og Orkuveita Reykjavíkur er þarna í djúpri, djúpri for sem vart á sér fordæmi hér á landi.

 

Og hvað má svo einn göngumóður ferðamaður með móral vegna þess að spor hans kunna að sjást. Hversu lítil eru þau ekki í þessum samanburði og til dæmis miðað við miðlunarlónið sem kennt er við Hágöngur við Sprengisand? Þar gekk ég eitt sinn á skíðum um miðjan vetur og undraðist þessi tvö, nær ókleifu en háu tvíburafjöll, og landslagið í kring. Þar er nú þrjátíu og sjö ferkílómetra lón, frekar grunnt. Þannig aðgerð heitir „að drekkja“ landi og er í eðli sínu ekki óskylt því að drekkja ráðherra enda hvort tveggja óafturkræft.

 

Tilfinningar eru vanmetin rök

Ekkert hryðjuverk er svo slæmt að ekki sé hægt að gera enn verr, „toppa það“ eins og unglingarnir segja.

 

Nokkrum árum eftir að landinu við Hágöngur var „drekkt“ átti að kaffæra Eyjabakka, sem er merkileg gróður- og náttúruvin norðan Vatnajökuls. Ýmis konar rök voru notuð. Sumir sögðu lítinn skaða í því að „sökkva“ landi sem sárafáir þekkja eða nýta til útiveru, þáverandi umhverfisráðherra fannst reiturinn tilkomulítill. Var mér þá hugsað til þeirra staða sem ég held að aðeins örfáir hafi barið augum. Þetta eru ekki svonefndir ferðamannastaðir, náttúruvætti eða undur bara einfaldlega staðir, snotrir, fallegir eða sérstakir unaðsstaðir, flestir langt út úr alfaraleið og verða þess vegna aldrei mærðir af atvinnuljósmyndurum eða söguriturum, aðkoman að þeim er aðeins fyrir gangandi.

 

Ítalskir sprengdu í Kárahnúkum. Ég sá atburðinn í sjónvarpi og það var eins og að verða vitni að morði og kannski var þetta morð, undanfari þess að landi er „drekkt“.

 

Hér má ekki misskilja mig. Sá sem hefur villst um fjöllin stóran hluta ævinnar er náttúrulega bilaður, enda bera tilfinningarnar hann ofurliði á svona tímamótum. Náttúrulausir rökhyggjumenn gera lítið úr tilfinningum slíkra. „Komdu með skýringu, helst í krónum og aurum og þá skal tekið mark á þér“. Gott og vel. Elskar þú börn þín upp á tíu milljónir fjögur hundruð og tuttugu þúsund eitthundrað þrjátíu og sjö krónur, konu þína upp á upp á níutíu prósent af þeirri fjárhæð, og móður og föður upp á sjötíu og aðra ættingja minna? Ekki satt?

 

En ég spyr í einlægni, getur einhver komið í stað dóttur þinnar eða sonar? Er hægt að meta fjölskylduna til fjár? Er hægt að meta mannslíf til fjár?

 

„Nei, þetta er ekkert að marka, bara útúrsnúningur“, segir húmorslausi rökhyggjumaðurinn, náttúrulaus utan fjögurra veggja þar sem hann getur ekki stuðst við Excel.

 

Svo sannarlega er þessi rökleiðsla marktæk. Þau tryggðarbönd sem verða til af uppeldi og lífi einstaklings í nánu sambandi við fjöllin vera ekki frekar metin til fjár en fjölskyldutengsl eða ást milli tveggja einstaklinga. Það er svo margt sem grundvallast af tilfinningum. Börnin elskar maður skilyrðislaust af því að slíkt er tilfinningaþrungið samband, önnur verða varla rökin. Eða eru þetta hin einu rök? Að sjálfsögðu vega tilfinningarnar þyngst og margur hefur vanmetið gildi tilfinninga í stjórnmálum. Það skyldi enginn gera.

 

Lýðræðið

Lýðræðið er skítlegt apparat, þunglamalegt og afkáralegt, en um leið verður að viðurkennast að annað vitrænt kerfi er ekki í boði. Ég tek ekki dýpra í árinni en aðstæður leyfa. Um leið þarf maður að undirgangast leikreglurnar enda fylgdist ég vel með Alþingi þegar það samþykkti Kárahnjúkavirkjun með miklum meirihluta atkvæða og undir þá ákvörðun hlýt ég að beygja mig. Hins vegar segir ekkert í leikreglum lýðræðisins að ég þurfi að vera sáttur við niðurstöðuna enda er ég það ekki, kannski meira undrandi en reiður …

 

Og yfir hverju er maðurinn reiður? Reiðist hann stórvirkum vélum sem mola niður landið sem hann áður gekk sporléttur eða beinist reiði hans kannski að uppbyggingu álvers? Er hann fúll yfir afgerandi meirihluta Alþingis sem samþykkti framkvæmdina? Er hann ekki bara einn af þessum öfgafullu  náttúruverndarmönnum sem eru á móti öllu, hvaða nafni sem það nefnist? Brigslar hann meirihlutanum um landráð og baktjaldamakk, svik?

 

Maður er bara það sem aðrir vilja, kjáni, spámaður, vitleysingur, spekingur eða bara venjulegur náungi, andlitið sem stundum er sjáanlegt, annars bara hluti af fjöldanum. Sú persóna sem hér tiplar um tölvuborð er ekki aðalatriðið í svona umræðu heldur málefnið sjálft, sú stefna sem tekin er og forsendurnar sem að baki liggja. Þar verða menn að gera greinarmun á tvennu, sjálfri orkuöfluninni og notkun orkunnar. Mér sýnist vandamálið hafa alltaf snúist um hið fyrrnefnda. Ég brigsla ekki neinum um svik, þvert á móti ber ég virðingu fyrir ákvörðun sem tekin er á lýðræðislegan hátt, en ég er ekki sammála.

 

Hvaða máli skiptir til hvers orkan er notuð? Vilji einhver gera það að umræðuefni þá er það allt annar handleggur en uppspretta orkunnar. Mín rök eru gegn misnotkun lands, spillingu lands, óþarfa skemmdum.

Í aðdraganda virkjananna fyrir austan var mikið fjallað um þá möguleika til að útvega orku fyrir stór álver og þá kom í ljós nokkuð uggvænleg staðreynd. Framsýni þeirra sem ráðskast með orkumál hér á landi var ekki meiri en svo að enn var gripið til sama ráðs og Einar Benediktsson vissi best er hann hvatti til uppbygginu íslensks atvinnulífs fyrir eitt hundrað árum. Skáldið skynjaði skiljanlega ekki auðinn í afli í háhitasvæða, en á þeirri öld sem liðið hefur höfum við aðeins uppgötvað og virkjað fallvötnin og eiginlega látið reka á reiðanum með allt annað. Hversu framsýnir og tæknilega sinnaðir erum vér Íslendingar? Hvernig hefur verið staðið að stefnumótun í orkumálum?

 

Hefði ekki verið hægt að verja tímanum betur en einblína um of á vatnsaflsvirkjanir og vera hreinlega lens þegar spurt var um gufuaflið?

 

Virðingin

Eitt lítið spor eftir vegmóðan göngumann hefur óveruleg áhrif miðað við þær stórtæku vinnuvélar sem svipt geta burtu heilu fjalli og valdið varanlegum lýtum á landslagi. Hér er ekki verið að mælast til þess að göngumenn leggi af flæking sinn um landið né heldur að vötn séu virkjuð og lagt í margvíslegar framkvæmdir. Þeir sem í hlut eiga verða hins vegar að hugsa sjálfstætt og gera sína eigin samninga við landið um gagnkvæma virðingu og þá gerir ekkert til þó halli á mannskepnuna. Gæta skyldi samræmis í allri mannvirkjagerð. Kárahnúkar og Hellisheiði eru dæmi um hrikalega mistök.

 

Sú hugmynd er einstaklega falleg að við höfum landið að láni, það er í eigu afkomenda okkar og við eigum að standa þannig að málum að okkur sé sómi að arfleifðinni, jafnt landinu sem þjóðfélagsgerðinni. Hér er áreiðanlega auðveldara um að tala en framkvæmda, tekur þar pólitíkin við og þá skiptir máli að hinir bestu menn taki ákvarðanir eins og sagt var til forna.

 

Höfum við slíka á Alþingi Íslendinga?