Hnippa harkalega, montréttur og maður hrundi niður

Orðlof

Í gegnum

Forsetningin í gegnum/gegnum er kunn í elsta máli, í beinni merkingu og óbeinni […]

Hér gætir danskra áhrifa enda alkunna að auðnæm er ill danska. 

Jón Ólafsson ritstjóri og skáld segir skemmtilega sögu af samskiptum skólapilts og Páls Melsteds kennara en þar segir:

Einhvern tíma koma það fyrir í sögutíma hjá Páli að hann spurði pilt: 

„Hvernig gat hann séð þetta fyrir fram?“ 

„Hann vissi það gegnum spámanninn,“ svaraði pilturinn. 

„Var þá gat á spámanninum?“ spurði Páll hægt og háðbroslega.  

Ég býst við að hvorki piltinum né öðrum sem á heyrðu hafi orðið það aftur á að viðhafa þessa dönskuslettu framar. (f20 (IðnN II, 81)).

Málfarsbankinn, 255. pistill  Jóns G. Friðjónssonar.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Janúarmánuður hefur hnippt harkalega í okkur eins og hann telji að við höfum gleymt því hvar í veröldinni við erum til húsa.“

Seinni forystugrein Morgunblaðsins 30.1.20.              

Athugasemd: Sögnin að hnippa merkir lítilsháttar snerting. Hún getur varla verið harkaleg, þá notum við annað orð, til dæmis að slá. Leiðarahöfundurinn er að tala um veðurlag í mánuðinum. Harkaleg hnipping á ekki við þó janúar hafi minnt harkalega á sig.

Tillaga: Janúarmánuður hefur minnt harkalega á sig eins og hann telji að við höfum gleymt því hvar í veröldinni við erum til húsa.

2.

„Þannig að virknin er mjög svipuð og við erum að horfa bara á áframhald á það sem er í gangi …“

Frétt á visir.is.               

Athugasemd: Þetta er nú meiri ruglið. Verði viðmælanda blaðamanns á að mismæla sig eða tala rangt mál ber blaðamanni að leiðrétta ummælin fyrir birtingu. Í ofangreindri málsgrein er rangt fall og þar að auki má einfalda orðalagið sem fyrir er ekki alveg nógu skýrt.

Tillaga: Virknin er mjög svipuð og hefur verið …

3.

„Setti nýtt heimsmet í landsliðsmörkum.“

Frétt á visir.is.               

Athugasemd: Nokkur munur er á landsliðsmörkum og landsleikjamörkum. Landslið spila landsleiki. Er ekki skýrara að tala um mörk sem skoruð eru í landsleikjum heldur en í landsliðum?

Eflaust kann sumum að finnast þetta ómerkilegt en munum að íslenskan nær fyllingu í smáatriðunum, fallbeygingunni, tíðunum og öðru sem mörgum finnst smálegt.

Tillaga: Setti nýtt heimsmet landsleikjamörkum. 

3.

„Má búast við frekari skjálftavirkni.“

Frétt á frettabladid.is.                

Athugasemd: Þetta gæti verið spurning, aðeins spurningarmerkið vantar. Sé sögnin að „mega“ flutt um eitt sæti í setningunni verður hún mun skiljanlegri. Orðaröðin skiptir miklu máli, ekki aðeins í íslensku heldur í flestum öðrum tungumálum.

Tillaga: Búast má við frekari skjálftavirkni.

4.

„Stólarnir með montréttinn fyrir norðan.“

Fyrirsögn á blaðsíðu 26 í Morgunblaðinu 31.1.20.                

Athugasemd: Fyrirsögnin þessarar körfuboltafréttar vakti athygli mína því ég veit ekkert hvað „montréttur“ er. Vera má að hann sé lögfræðilega eðlis eða þá að hann tengist matreiðslu á einhvern hátt. Sé ekki svo má vera að um leið spilaður er körfuboltaleikur sé líka keppt í einhverju öðru.

Ég las fréttina er varð því miður engu nær um hvað „montréttur“ er. Má vera að þetta sé eitthvert „íþróttamál“ sem aðeins „innmúraðir og innvígðir“ íþróttafréttamenn vita hvað þýðir og okkur lesendum kemur ekki við. Svona álíka og íþróttablaðamenn kalla leikmenn í hópíþróttum „lærisveina“ þjálfarans.

Fleirtöluorðið „stólarnir“ er nokkurs konar gæluorð íþróttafréttamanna yfir leikmenn Tindastóls sem eru býsna góðir í körfubolta og ábyggilega fleiri íþróttum.

Í fréttinni tíundar blaðamaðurinn samviskusamlega þjóðerni leikmanna. Þeir virðast allir vera útlenskir því ekki er getið um neinn Íslending nema eins „sem hrökk í gang þegar leið á leikinn“. Hinir hafa kannski ekki komist í gang og því setið á bekknum.

Eftir stendur að oftar en ekki er eitthvað fullyrt í fyrirsögn fjölmiðla en engin skýring á því finnst í meginmáli fréttar. Þetta bendir til að skilningur blaðamanna á eðli fyrirsagnar fari hnignandi sem og getu þeirra til að semja þær.

Tillaga: Engin tillaga.

5.

„Þessi mynd er tekin rétt hjá sjúkrahúsi í Wuhan en þessi eldri maður hrundi niður og lést úti á götu í borginni í gær.“

Myndastexti á mbl.is.                 

Athugasemd: Þetta er afskaplega viðvaningslega skrifaður myndatexti. Ábendingarfornafnið þessi kemur tvisvar fyrir og myndar því nástöðu. Í báðum tilvikunum er notkunin óþörf.

Maðurinn „hrundi niður“. Þannig er ekki talað á íslensku þó á ensku kunni að vera sagt „the man collapsed“. Blaðamaðurinn virðist skilja ensku betur en móðurmálið nema því aðeins að hann hafi fengið aðstoð við þýðinguna.

Sé seinni hluti málsgreinarinnar fenginn Google-Translate til þýðingar er útkoman svona:

… but this elderly man collapsed and died on a street in the city yesterday.

Þýðingarforritið getur ekki þýtt fyrri hluta málsgreinarinnar eðlilega. 

Í íslensku máli er aldrei talað um að fólk „hrynji niður“. Oftast er talað um að það falli niður. Undantekningin er þegar fólk deyr vegna sjúkdóma. Sagt er að fólk hafi hrunið niður í svarta-dauða og í móðuharðindunum. 

Tillaga: Myndin er tekin rétt hjá sjúkrahúsi í Wuhan. Maðurinn hafði fallið niður í gær og látist.

Virkja óvissustig, virkja aðgerðastjórn og tilkynna með tilkynningu

Orðlof

Mannanöfn

Mín persónulega skoðun er sú að íslensk nöfn eigi að vera í samræmi við íslenskar málvenjur og í samræmi við íslenska stafsetningu, og við erum með reglur um hvernig við stafsetjum allt í íslenskri tungu og af hverju ættu mannanöfn að vera þar undanskilin?

Auður Björg Jónsdóttir hrl, viðtal í visir.is. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Óvissustig Almannavarna virkjað og …“

Frétt á mörgum vefmiðlum, kemur frá Veðurstofunni               

Athugasemd: Ég leyfi mér að draga það í efa að hægt sé að „virkja“ óvissu, hvað þá óvissustig. Sögnin að virkja er notað úr hófi fram og þar að auki er það ónothæft í mörgum tilvikum þar sem skrifarar, blaðmenn og aðrir kjósa að nota það.

Orðið hefur hingað til haft þá merkingu að „beisla afl eða orku“ eða  gera einhvern virkan, nýta starfsorku einhvers eins og segir á vefnum Íslensk nútímamálsorðabók.

Líklega er ekkert út á það að setja að fólk sé virkjað til ákveðinna starfa. Varasamt er þó að ofnota orðið sérstaklega þegar auðveldlega má velja önnur. Hitt gengur ekki að virkja eitthvað sem er algjörlega óáþreifanlegt, „óvissu“ eða „óvissustig“. Slíkt gengur gegn málhefð og er þar að auki órökrétt. 

Í fjölmiðlum að undanförnu hefur sést orðalagið „Aðgerðastjórn hef­ur verið virkjuð vegna …“. 

Er ekki betra að segja að aðgerðastjórnin hafi verið kölluð saman í stað þess að hún hafi verið virkjuð? Aldrei er talað um að „afvirkja“ aðgerðastjórn sem þó gæti verið rökrétt fyrst að hún hafi á annað borð verið virkjuð. 

Varla er hægt að kveikja og slökkva á nefnd eða stjórn, „virkja“ eða „afvirkja“? Sé svo má líkja þeim við prentara eða lampa með rofa sem nota má til að kveikja eða slökkva.

Þetta er auðvitað tóm della. Enginn segir ríkisstjórn hafi verið „virkjuð“ og varla skólaráðið í Hólabrekkuskóla, mannanafnanefnd, hafnarstjórn, húsfélagsstjórn, borgarstjórn eða tómstundaráð. 

Fólk í nefndum, stjórnum og ráðum er kallað saman. Hvers vegna í ósköpunum er þá verið að „virkja“ aðgerðarstjórn eða almannavarnarnefnd? Og hvernig er staðið að því að „afvirkja“ þau?

Tillaga: Almannavarnanefnd kölluð saman …

2.

„Banda­ríkja­menn hafa kallað eftir því að stjórn­völd í Írak upp­fylli skyldur sínar og …“

Frétt á frettabladid.is.              

Athugasemd: Orðalagið að „kalla eftir“ einhverju er komin úr ensku, „to call for“, „to call on“.

Heimild fréttarinnar í Fréttablaðinu er vefur BBC. Þar er haft eftir viðmælanda í Utanríkisráðuneytinu í Bandaríkjunum:

We call on the Government of Iraq to fulfil its obligations to protect our diplomatic facilities.

Blaðamaðurinn þýðir þetta beint. Þar með er óvíst hvort hvað utanríkisráðuneytið er að gera. Er það að óska eftir, krefjast, heimta eða álíka? 

Allt bendir hins vegar til þess að viðmælandinn hafi ekki opnað glugga í ráðuneytinu og kallað út um hann ofangreind orð. Bandaríkjamenn eru greinilega að krefjast þess að Íranar uppfylli skyldur sínar.

Sögnin að „kalla eftir“ er allt annars eðlis en enska orðalagið „call for“ eða „call on“.

Faðir vor kallar á kútinn, sögðu Bakkabræður. Líklega hefur karlinn hrópað til þeirra, heimtað að þeir færðu sér hann strax. Blaðamaður sem lítið þekkir til myndi segja að sá gamli hafi kallað eftir kútnum án þess að hækka röddina. Þannig er sögnin að kalla ekki notuð.

Tillaga: Banda­ríkja­menn hafa krafist þess að stjórn­völd í Írak upp­fylli skyldur sínar og …

3.

„Margir róbótar frá Samey í Noregi.“

Fyrirsögn á blaðsíðu 11 í Morgunblaðinu 29.1.2020.              

Athugasemd: Hvað merkir þessi fyrirsögn? Getur verið að róbótar komi frá norskri eyju sem nefnist Samey og það búi Samar? Nei, Samey er bara fyrirtæki í Garðabæ sem framleiðir róbóta.

Blaðamenn og aðrir sem stunda skriftir þurfa að lesa yfir það sem þeir skrifa svo ljóst sé að ekkert misskiljist. 

Sem dæmi um verulega meinlegan misskilning er þessi fyrirsögn sem birtist í visir.is fyrir nokkrum árum:

Jón Gnarr ætlar að breyta nafni sínu í Houston.

Hér er um að gera að „misskilja ekkert vitlaust“ eins og stundum er grínast með. Enn ber maðurinn nafn sitt en heitir ekki Jón Houston eða Jón Gnarr Houston.

Tillaga: Samey selur marga róbóta til Noregs.

4.

„Cintamani tilkynnti um gjaldþrot fyrirtækisins með tilkynningu fyrir stuttu …“

Fréttir kl. 12:20 í Ríkisútvarpinu 29.1.2020.            

Athugasemd: Hér er óþarfa tvítekning í setningunni. Slæmt segja að eitthvað hafi verið tilkynnt með tilkynningu. 

Tillaga: Cintamani tilkynnti um gjaldþrot fyrirtækisins fyrir stuttu …

Sáralítil kvikusöfnun bendir til túristagoss

Áætlað er að Arnarseturshraun sé um 0,3 rúmkílómetrar að rúmmáli.

Samkvæmt frétt Veðurstofu Íslands 26. janúar var áætlað samkvæmt grófu mati að rúmmál kvikusöfnunarinnar hefði verið um ein milljón rúmmetra eða 0,001 rúmkílómetri. Það er 1/300 af rúmmáli Arnarseturshrauns.

Ef þessi kvika nær til yfirborðs og ekki verður meira aðstreymi kviku verður um lítið gos að ræða, að sögn Magnúsar [Á. Sigurgeirsson, jarðfræðingur hjá ÍSOR]. Hann sagði talið að kvikan væri á um þriggja km dýpi.

Í þessari vel skrifuðu frétt í Morgunblaðinu í dag er einfaldlega sagt að verði eldgos vestan við Þorbjarnarfell við Grindavíkur benda allar líkur til þess að það verði ekki mikið. Ástæðan er sú að á um þriggja km dýpi er frekar lítil kvika sem þó hefur náð að lyfta landinu.

Hér er komið að því sem mestu skiptir en hefur því miður ekki fengið verðskuldaða athygli.

Auðvitað eru eldgos afar slæm en jarðfræðingar sjá og skilja meira en áður. Tæknin er slík að hægt er að reikna út hversu mikið er í kvikuhólfinu og það hefur jarðfræðingurinn hjá Ísor gert. 

Þegar ekið er til Grindavíkur af Reykjanesbraut liggur vegurinn eftir nær endilöngu Arnarseturshrauni.

Illahraun er tiltölulega lítil hraunbreiða sem liggur vestan undir Þorbjarnarfelli og norðan við það. Í norðurjaðri hraunsins er Hitaveita Suðurnesja og Bláa lónið. Samkvæmt upplýsingum frá Veðurstofunni er kvikusöfnunin því sem næst undir miðju Illahrauni.

Meðfylgjandi er kort frá Isor. Ég hef auðkennt Arnarseturshraun með gulum lit, Illahraun með bláum og hraunin úr Elvörpum með grænum. Öll þessi hraun runnu á tímabilinu 9. til 13. aldar.

Eldgos er dauðans alvara en getur verið að hugsanlegt eldgos sé aðeins „túristagos“ eins og sagt er? Allt bendir til þess að svo sé. Engu að síður getur lítið eldgos skemmt á vegi, heitavatnsleiðslur og önnur mannvirki.

Miðað við þessar upplýsingar læðist sú hugsun að manni að viðbrögðin séu ekki í samræmi við þær upplýsingar sem þó liggja fyrir.

Verði gos er ólíklegt að hraun renni yfir Grindavík

Fjallið norðan við Grindavík heitir Þorbjarnarfell. Að minnsta kosti kannast ég ekki við annað. Þannig er líka fjallið merkt á Atlaskort Landmælinga sem var helsta heimildin um örnefni.

Áhöld er um nafn fjallsins. Á sumum kortum er það nefnt Þorbjörn. Rökræða má endalaust um hvort það hafi verið upprunalega heiti fjallsins og síðar hafi fell verið bætt við. Benda má á að til er Vífilsfell, má vera að það hafi til forna heitið Vífill. Kerling nokkur var í Kjalnesinga sögu nefnd Esja og fjallið eftir henni. Fjörður varð að heita fjörður, og fjöll þurftu að bera heitið fjall eða fell. Hér má benda á pistil í þessu bloggi um örnefni, sjá hér. Læt duga að benda á annan pistil af fjölmörgum um örnefni, sjá hér.

Þorbjarnarfell er ekki eldfjall, höfum það á hreinu. Engu að síður varð það til við gos undir jökli, án efa á eldsprungu. Fjallið er því sem næst eingöngu úr móbergi sem einkennir eldvirkni í vatni og sjó. Hraun nær þá ekki að renna heldur tætist kvikan í sundur þegar hún kemst í snertingu við vatn og þá hlaðast upp gosefni. Þannig mynduðust eyjarnar í Vestmannaeyjum, Helgafell við Hafnarfjörð og fjöldi annarra fjalla á landinu.

Stundum gerist það að eldvirknin nær upp úr vatnsyfirborðinu og þá  tekur hraun að renna. Þess vegna er oft hraun efst á móbergsfjöllum, nefna má Herðubreið sem dæmi. Bólstraberg er að finna efst í Þorbjarnarfelli.

Reykjanes er sérkennilegt í jarðfræðilegum skilningi. Heillandi er að skoða jarðfræðikort ISOR, en stofnunin hefur gefið út kort af stórum hluta landsins. Þar segir um Þorbjarnarfell að það sé myndað úr móbergi frá „eldri jökulskeiðum“.

Gríðarleg hraun eru vestan við Þorbjarnarfell sem eru frá níundu til þrettándu aldar en þá var síðast eldgos á Reykjanesi. Í þessum hraunum eru Eldvörp einna þekktust. Á þessum tíma runnu hraun um svæðið sem nær næstum því frá Reykjanesvegi, yfir Reykjanesskagann og suður í sjó þar sem heitir Staðarberg, um sex km fyrir vestan Grindavík. Taka skal fram að ekkert hraun rann í þessum hamförum nærri bænum. Raunar stendur Grindavík á hrauni sem rann fyrir um 2.400 árum.

Gígarnir í Holuhrauni í gosinu árið 2014 eru á sömu sprungu og þeir sem gusu árið 1797. Það gæti bent til þess að hún sé ekki lokuð svo að kvika eigi auðveldara með að komast þar upp en annars staðar. Þetta eru bara leikmannsþankar en samkvæmt þeim er hugsanlegt að eldgos vestan Þorbjarnarfells kunni að koma upp í þekktum sprungum, hugsanlega nálægt eldri gígum.

Verði eldgos á vestan Þorbjarnarfells bendir allt til þess að hraun renni ekki í átt til Grindavíkur. Suðvestan fjallsins er Lágafell og Lágafellsheiði sem hindra hraunrennsli í þá átt rétt eins og gerðist þegar Illahraun rann. Það liggur vestan undir Þorbjarnarfelli og komst ekki suður fyrir það. Þar af leiðir að varla mun koma til brottflutnings fólks vegna hraunrennslis verði eldgos á annað borð fyrir vestan við fjallið.

 

 

Útsýni yfir Esju, verða fyrir peningaþjófnaði og með skemmtnari mönnum

Orðlof

Helmingi þyngra

Þegar talað er um að eitthvað sé helmingi þyngra en eitthvað annað getur það merkt tvennt: 

1. að hluturinn sé 100% þyngri
2. að hluturinn sé 50% þyngri.

Úr því að orðasambandið hefur tvær merkingar í íslensku kann það að valda misskilningi í málnotkun.

Málfarsbankinn.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Íbúðin er 314 fermetrar að stærð og á efstu hæð hússins að Vatnsstíg, með útsýni yfir Esjuna.“

Frétt á visir.is.                  

Athugasemd: Það hlýtur vera afar hátt hús ef sjá má af efstu hæðinni yfir Esjuna. Fjallið er rúmlega 700 m hátt.

Hitt er staðreynd að hús þarf ekki að vera hátt svo vel sjáist til Esju eða annarra fjalla. Víða sést úr húsum til Snæfellsjökuls, þó ekki yfir hann.

Tillaga: Íbúðin er 314 fermetrar að stærð og á efstu hæð hússins að Vatnsstíg, með útsýni til Esju.

2.

„Meðal annars fékk Röskva-samtök félagshyggjufólks við Háskola Íslands það hlutverk að finna til aukaleikara og tóku því margir háskólanemar þátt í kvikmyndinni.“

Frétt á visir.is.                  

Athugasemd: Málfræðilega er ekkert að þessari málsgrein. Fyrir utan eina stafsetningavillu (Háskola í stað Háskóla) er ýmislegt að. Dálítið er öfugsnúið að Röskva hafi fengið hlutverk en ekki þó í kvikmyndinni en háskólanemar fengu ekki hlutverk heldur tóku þátt í myndinni.

Aðeins er getið um eitt „hlutverk“ Röskvu en engu að síður er notað orðalagið „meðal annars“ og þá vantar upplýsingar um önnur „hlutverk“ samtakanna. Þau fengu ekki hlutverk heldur verkefni.

Hvað merkir að „finna til aukaleikara“. Skil það ekki alveg. Kannast þó við orðalagið að taka til í merkingunni að þrífa. Má vera að blaðamanninum hafi ekki þótt nóg segja að samtökin hafi fundið leikaraefnin og viljað hnykkja á því orðin og bæta „til“ við það.

Fréttin bendir til að blaðamaðurinn sé slakur í skrifum, jafnvel hroðvirkur. Fleira í fréttinni má gagnrýna.

Tillaga: Röskva, samtök félagshyggjufólks við Háskóla Íslands fékk það verkefni að finna aukaleikara og fengu því margir háskólanemar hlutverk kvikmyndinni.

3.

„Flakkar heimshorna á milli til þess að elta drauminn.“

Frétt á frettabladid.is.                 

Athugasemd: Á ensku er sagt „follow your dream“. Þeir sem hafa rýran íslenskan orðaforða og lélegan skilning á málinu halda að þetta þýði „eltu drauma þína“. 

Athygli vekur að fréttin er ekki þýdd, heldur frumsamin. Blaðamaðurinn er ábyggilega betri í ensku en íslensku. 

Okkur dreymir og við eigum drauma, okkur langar og við þráum eitthvað. Við eltumst ekki við langanir okkar, óskir eða þrár. Það er skelfilega vitlaust orðalag.

Talsverður munur er á ensku og íslensku þó málin séu skyld. Hið versta sem þýðandi gerir er að þýða orðrétt. Það getur Google-translate gert og oft mun betur. Þýðingarforrit hefur  hins vegar hvorki hugsun eða tilfinningu en mennskur þýðandi ætti að hafa hvort tveggja nema hann sé illa að sér.

Niðurstaðan er því sú að Íslendingur segist vilja láta draum sinn eða drauma sína rætast. Honum er ómögulegt að „elta drauma“ því þannig orðalag gengur ekki upp á íslensku. 

Og hvers virði er sá draumur sem við þurfum að eltast við.

Tillaga: Lætur draum sinn rættast á ferðalögum um heiminn.

4.

„Lög­regl­an á Suður­nesj­um fékk í vikunni til sín erlenda ferðamenn sem sögðust hafa orðið fyr­ir peningaþjófnaði.“

Frétt á mbl.is.                 

Athugasemd: Hér er rétt eins og „peningaþjófnaður“ sé hlutur á hreyfingu sem skollið hafi á ferðamönnunum. Svo er ekki heldur er blaðamaðurinn einn af þessum sem heldur að nafnorðavæðingin sé af hinu góða, geri fréttirnar trúverðugri.

Fréttin er stutt. Í henni eru engar málfræðilegar villur eða rangt stafsett orð en hún er bara illa skrifuð. Öll er hún svona:

Lög­regl­an á Suður­nesj­um fékk í vik­unni til sín er­lenda ferðamenn sem sögðust hafa orðið fyr­ir pen­ingaþjófnaði. Ferðamenn­irn­ir greindu lög­reglu frá því að and­virði 300 þúsund króna hefði verið stolið úr bif­reið þeirra þar sem hún stóð við Geysi.

Lög­regl­an seg­ir að fé ferðamann­anna hafi verið í pund­um og evr­um, en að þeir hafi ekki getað veitt nán­ari upp­lýs­ing­ar um þjófnaðinn. Málið er til rann­sókn­ar hjá lög­reglu.

Í stuttu máli hefði blaðamaðurinn getað sparað sér orðalengingar og skrifað eitthvað á þessa leið:

Evrum og pundum var stolið úr bíl erlendra ferðamanna við Geysi í vikunni. Andvirði peninganna var um 300 þúsund íslenskar krónur. Þeir kærðu málið til Lögreglunnar á Suðurnesjum en gátu ekki veitt nánari upplýsingar um þjófnaði.

Í stað sextíu og sex orða hefði blaðamaðurinn getað skrifað fréttina með þrjátíu og sex orðum. Málalengingar, tuð og tafs eru ekki til bóta í fréttaskrifum.

Tillaga: Peningum var stolið af erlendum ferðamönnum sem kærðu málið til Lögreglunnar á Suðurnesjum.

5.

„Við hitt­umst oft á kránni. Hann var mjög op­inn og með skemmtn­ari mönn­um.“

Frétt á mbl.is.                   

Athugasemd: Sá sem skrifar svona á ekki að skrifa fréttir nema einhver lagfæri skrifin fyrir birtingu. Fréttin er ekki vel skrifuð, margt sem orkar tvímælis í henni. 

Því miður er enginn prófarkalestur á mbl.is frekar en öðrum íslenskum fréttamiðlum. Gera blaðamenn og útgefendur sér grein fyrir því hversu mikil áhrif fjölmiðlar hafa?

Á undanförnum árum hefur þeim blaðamönnum fækkað sem eru vel máli farnir og skrifa lipran og  læsilegan texta. Í staðinn eru ráðnir viðvaningar sem fá enga tilsögn frá stjórnendum fréttamiðlanna og oft eru þeir síðarnefndu engu skárri.

Tillaga: Engin tillaga.

6.

„Líðum ekki brota­starf­semi á ís­lenskum vinnu­markaði.“

Frétt á mbl.is.                   

Athugasemd: Af og til koma upp nýyrði sem ryðja eiga gömlum og góður orðum úr vegi. Í stað þess að nota orðið lögbrot er komið „brotastarfsemi“. Ef til má þakka fyrir að ekki sé talað um „lögbrotastarfsemi“. 

Orðið lögbrot hefur ákveðna merkingu og hún er ekki góð. „Brotastarfsemi“ virðist vera allt annars eðlis og ekki eins neikvæð. Hér vinna menn þá við „útgerðarstarfsemi“, „fiskvinnslustarfsemi“, „byggingastarfsemi“, „brotastarfsemi“, „ferðastarfsemi“ og ábyggilega margt fleira.

Orðið „brotastarfsemi“ er komið úr yfirlýsingu félagsmálaráðherra. Blaðamaður hefði mátt lesa fréttina yfir fyrir birtingu. Ekki er allt gott sem kemur frá stjórnsýslunni. Í henni er nástaða og langar og flóknar málsgreinar.

Tillaga: Líðum ekki lögbrot á ís­lenskum vinnu­markaði.

Svín stekkur stökk, kerra í gegnum sjálfsafgreiðslukassa og deild sem yfirsést

Orðlof

Stritast

Í Brennu-Njáls sögu segir frá farandkonum sem komu frá Bergþórshvoli til Hlíðarenda. Eftirminnileg eru orð þeirra um Njál er þær voru spurðar hvað hann hefði hafst að:

Stritaðist hann við að sitja (ÍF XII, 112).

Konurnar voru málgar og heldur orðillar eins og segir í sögunni enda mun þetta hafa verið sagt í háði en á snilldarlegan hátt. Mér er nær að halda að orð farandkvennanna hafi lifað sem fleyg orð, sbr. eftirfarandi dæmi:

• þótt ég gerði ekkert annað í fimmhundruð ár samfleytt en stritast við að sitja á honum [‘stólnum’] (HKLDagl 28 (OHR));
• Verum ekki að stritast við að byggja kirkjur (Fjallk 1896, 62 (OHR));
• hann stritaðist við að sitja á grein trésins (m19 (JThSk I, 243));
• hjakka eilíflega ofan í sama farið, stritast við að ná embættisprófi (NF XXIX, 71 (1872)).

Málfarsbankinn, úr 246. pistli Jóns G. Friðjónssonar.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Svín látið stökkva teygju­stökk.“

Frétt á mbl.is.                 

Athugasemd: Íþróttamenn stökkva langstökk, stökkva hástökk, hlaupa langhlaup, synda sjósund og svo framvegis. Svona tvítekningar ber að varst, þær eru alltaf slæmar, sérstaklega í rituðu máli. Hins vegar er oft erfitt að komast hjá því að orða það þannig að íþróttamaður hafi stokkið langstökk. Varla er hægt að segja að hann hafi stokkið langt ...

Í fréttinni er sagt að svín hafi stokkið teygjustökk. Sé fréttin lesin er þetta rangt. Svínið var borið upp í háan turn, bundið við teygju og hrint fram af brúninni. Tilgangslaust og andstyggilega gert.

Tillaga: Svín þvingað í teygjustökk.

2.

„Samkvæmt frétt CNN stefnir óveðrið nú að Sydney og er talið að þar geti það einnig ollið miklum skaða.“

Frétt á visir.is.                  

Athugasemd: Alltaf er leiðinlegt þegar blaðamaður veldur ekki þessari sögn í skrifum sínum. Villan stingur í augun. Rétt er að segja að óveðrið geti valdið miklu skaða. Eiríkur Rögnvaldsson fyrrum prófessor í íslenskri málfræði skrifar áhugaverðan pistil um þessa sögn á vefsíðu sinni.

Sögnin beygist svona:

Nútíð:

Ég veld, þú veldur hann veldur

Við völdum, þið valdið, þeir valda

Þátíð:

Ég olli, þú ollir, hann olli

Við ollum, þið olluð, þeir ollu. 

Í fréttinni segir:

Skaðinn virðist hafa verið sérstaklega mikill í Canberra, höfuðborg Ástralíu en hann hefur ekki verið tekinn saman.

Hvað hefur ekki verið tekið saman? Skaðinn, fjöldinn, kostnaðurinn? Lesandinn skilur ekkert og verður að giska. Þannig frétt er slæm.

Annað dæmi um fljótfærnisleg skrif er þetta:

Samkvæmt frétt ABC þurftu íbúar að leita skjóls þegar haglélið hófst minnst tveir slösuðust þó í Canberra. 

Þarna hefði verið ágætt ef blaðamaðurinn hefði gefið sér tíma til að lesa málsgreinina yfir og til dæmis setja punkt eða kommu á eftir „hófst“.

Tillaga: Samkvæmt frétt CNN stefnir óveðrið nú að Sydney og er talið að þar geti það einnig valdið miklum skaða.

3.

„Frá því að hagl­élið hófst og þar til það hætti liðu í kringum fimmtán mínútur …“

Frétt á frettabladid.is.                  

Athugasemd: Gæti ekki verið að haglélið hafi staðið í fimmtán mínútur? Sé svo, hvers vegna er blaðamaðurinn að teygja lopann, lengja mál sitt?

Blaðamaðurinn notar orðið haglhríð og má hrósa honum fyrir það. Orðið er þekkt eins og fræðast um í Ritmálasafni Orðabókar Háskólans.

Í fréttinni segir:

Talið er að mikill þurrkur og vindur hafi gert það að verkum að sand­bylurinn fór af stað …

Ofnotaða og marklitla orðalagið „gera það að verkum“ er algjör óþarfi í þessu sambandi. Betra er þetta:

Talið er að mikill þurrkur og hvassviðri hafi valdið sandbylnum …

Tillaga: Haglélið stóð í um fimmtán mínútur …

4.

„Stal fullri inn­kaupa­kerru í gegnum sjálfs­af­greiðslu­kassa.“

Fyrirsögn á visir.is.                 

Athugasemd: Líklega er það jafn erfitt að koma innkaupakerru í gegnum sjálfsafgreiðslukassa og úlfalda í gegnum nálarauga. Engu að síður er hvort tveggja haldið fram.

Held ekki að sagan um innkaupakerruna og sjálfsafgreiðslukassann eigi að taka sem dæmisögu eða líkingu. Í Markúsarguðspjalli segir að erfiðara sé fyrir auðmann að komast í himnaríki en úlfalda í gegnum nálarauga. Má vera að það sé rétt en þó er víst að enginn kemur innkaupakerru í gegnum sjálfsafgreiðslukassa jafnvel þó hann sé þjófur.

Sumir blaðamenn skrifa viðvaningslega og það bitnar auðvitað á lesendum. Jafnvel viðvaningar flýta sér, mega ekki vera að því að lesa fréttir yfir fyrir birtingu? Og allt þurfa lesendur að þola.

Tillaga: Haglélið stóð í um fimmtán mínútur …

5.

„Segir að á Ís­landi sé spennandi deild sem hefur yfir­sést.“

Fyrirsögn á visir.is.                 

Athugasemd: Hverjum yfirsást? Deildinni? Sagnorðið yfirsjást merkir að taka ekki eftir, sjá ekki það sem maður ætti að taka eftir.

Hér er sögnin ekki rétt notuð. Líklega á blaðamaðurinn eða viðmælandi hans við að fáir viti af deildinni eða gefi henni verðskuldaðan gaum.

Tillaga: Segir að á Ís­landi sé spennandi deild sem hefur fáir vita um.

6.

„Hollvinir Óðins ætla að sigla skipinu fyrir eigin vélarafli.“

Undirfyrirsögn á blaðsíðu 28 í Morgunblaðinu 22.1.2020.                 

Athugasemd: Búa Hollvinir Óðins yfir vélarafli? Ef ekki er líklegt að þeir muni einfaldlega sigla skipinu. Ætlunin er ekki að draga það eða ýta því. Þar af leiðir að vél skipsins mun knýja það áfram og það er kallað að sigla.

Auðvitað skilst ofangreind fyrirsögn en engu að síður er seinni hluti setningarinnar óþarfur.

Svona er nú með ýmislegt í íslensku máli sem og öðrum að stundum þarf nákvæmni við. Skriffærnin eykst gefi blaðamaður og aðrir skrifarar sér tíma til að huga að orðalagi og orðaröðun.

Tillaga: Hollvinir Óðins ætla að sigla skipinu.

Óbindandi markmið, rauðar hitatölur og líkamsárás gerð

Orðlof

Málvönun

Ég lagði til að orð ársins yrði „málvönun“. En nei, upplýst hefur verið við hátíðlega athöfn að „hamfarahlýnun“ hefði hlotið náð fyrir augum aðstandenda. Gárungarnir eru strax farnir að glotta og vilja breyta h-i í s.

Baldur Hafstað, Tungutak á blaðsíðu 24 í Morgunblaðinu 18.1.2020.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Ríki NATO skulda Bandaríkjunum ekki fé, heldur er hann að vísa til óbindandi markmiðs bandalagsins um að …“

Frétt á visir.is.                

Athugasemd: Hér hefði verið betra að tala um markmið sem ekki eru bindandi. Orðalagið í tilvitnuninni bendir til þess að blaðamaðurinn hafi þýtt úr ensku í fljótheitum en ekki gætt nógu vel að íslensku málfari.

Tillaga: Ríki NATO skulda Bandaríkjunum ekki fé heldur bendir hann á markmið bandalagsins sem þó eru ekki bindandi um að …

2.

„Stuðningsmenn West Ham mótmældu eignarhaldi David Sullivan og David Gold á félaginu fyrir leik dagsins …“

Frétt á frettabladid.is.                 

Athugasemd: Skrifa á mótmæltu ekki „mótmældu“. Stafsetningavillur eiga ekki að vera í dagblöðum né í öðrum ritum. Til eru fyrirtaks villuleitarforrit sem koma í veg fyrir flestar villur. Vandinn er hins vegar sá að þegar rangt orð er skrifað gagnast forritin ekki. Þau skilja til dæmis ekki ef fall nafnorðsins er rangt eða tíð sagnarinnar. Skrifi ég óvart þá í stað þú, gera forritin engar athugasemdir.

Ekkert kemur í stað vökuls auga blaðamannsins, þekkingar og reynslu. Þess vegna er á þetta minnst að stundum veit ég ekki hvort blaðamenn gerir villur af einskæru þekkingarleysi eða bara óvart.

Tillaga: Stuðningsmenn West Ham mótmæltu eignarhaldi David Sullivan og David Gold á félaginu fyrir leik dagsins …

3.

„Á­reksturinn á Sand­gerðis­vegi varð við eftir­för lög­reglu.“

Frétt á frettabladid.is.                 

Athugasemd: Líklega er réttara að segja að áreksturinn hafi orðið vegna eftirfararinnar. Lögreglan eltir bíl sem þess vegna lendir í árekstri. Hefði löggan ekki elt hefði varla orðið árekstur.

Tillaga: Á­reksturinn á Sand­gerðis­vegi varð vegna eftir­farar lög­reglu.

4.

„Aðstæður til akst­urs víða vara­sam­ar.“

Fyrirsögn á mbl.is.                 

Athugasemd: Skrýtið að orða þetta eins og segir í fyrirsögninni og raunar líka í fréttinni. Í henni kemur fram að vegir eru varasamir vegna hálku. Af hverju er ekki hægt að segja það beinum orðum?

Í fréttinni segir:

Hlýnað hef­ur hratt á öllu land­inu síðastliðinn sól­ar­hring og eru rauðar hita­töl­ur á flest­öll­um stöðum.

Þetta er skrýtið orðalag. Hvað eru „rauðar hitatölur“? Hvað eru „flestallir staðir“? Eftirfarandi hefði ábyggilega skilist betur:

Hlýnað hefur hratt á landinu síðastliðinn sólarhring.

Einnig segir í fréttinni: 

Þegar einnig er hvass vind­ur eru aðstæður til akst­urs mjög vara­sam­ar.

Þetta vindatal er orðið dálítið hvimleitt svo ekki sé talað um þær margumræddu „aðstæður“. Kalla má það „misvindatal“ þegar sífellt er talað um lítinn vind, meiri vind og mikinn vind í stað þess að nota gömul og gegn orð eins og hvassviðri, storm og álíka.

Hér áður fyrr hefði verið sagt:

Í hvassviðri [og hálku] getur verið erfitt að aka.

Í lok fréttarinnar er þetta haft af vef Veðurstofunnar:

Sér­stak­lega má bú­ast við auknu af­rennsli á norðan­verðu Snæfellsnesi, svæðinu í kring­um Mýr­dals­jök­ul og á SA-landi. Einnig eru lík­ur á vatna­vöxt­um í Skagaf­irði og Eyja­fjarðará vegna snjóbráðar í kjöl­far hækk­andi hita og hvassra vinda,“ seg­ir á vef Veður­stof­unn­ar.

Hvað er „afrennsli“? Jú, líklega þegar bíll rennur af vegi vegna hálku. Er þetta kannski misskilningur. Getur verið að sá sem skrifaði eigi við að vegna hlýinda aukist vatn í ám og lækjum? Nei, ansakornið. Þá hefði hann sagt þetta beinum orðum.

Betra er að tala um vatnavexti í „Skagafirði og Eyjafjarðará“. Það þýðir líklega að ekki vex í öðrum ám í Eyjafirði, til dæmis Mjaðmá, Gilsá, Finná, Skjóldalsá og fleirum sem þó renna í Eyjafjarðará. Hvað þá Glerá, Hörgá, Fnjóská, Svarfaðardalsá og fleiri sprænum sem falla annars staðar til sjávar í firðinum, svo ekki sé minnst á allar þverárnar. Nei, aðeins vex í Eyjafjarðará. 

Þegar hlýnar að vetrarlagi er það óumbreytanlegt lögmál að snjór bráðnar og vatn leitar niður á við, í ám og lækjum vex. Í staðinn fyrir að tilgreina Skagafjörð og Eyjafarðará hefði Veðurstofan (og Mogginn) átt að einfalda orðalagið, sleppa langlokunni og hafa þetta svona:

Vegna hlýinda má búast við að vatn aukist í ám og lækjum. 

Tólf orð sem segja það sama og þrjátíu og átta í tilvitnaða textanum.

Svo er það stóra spurningin: Hvað eiga lesendur að gera með þessar upplýsingar. Nota björgunarvesti, kaupa bát …? Eða heldur Mogginn og Veðurstofan að fólk hafi ekki rökhugsun þegar kemur að veðurfari?

Tillaga: Vegir víða varasamir vegna hálku.

5.

„75 fangar sluppu úr fangelsi í austurhluta Paragvæ nærri landamærum Brasilíu.“

Frétt á blaðsíðu 13 í Morgunblaðinu 20.1.2020.                 

Athugasemd: Óvíða tíðkast að byrja setningu með tölustaf. Engu að síður gerist þetta svo ótal oft í íslenskum fjölmiðlum. Líklega vita blaðamenn ekki betur, tóku ekki vel eftir í íslenskutímum í framhaldsskólum og hafa ekki stundað lestur fjölmiðla og bókmennta að neinu marki.

Ástæðan er einfaldlega sú að grundvallarmunur er á tölustaf og bókstaf. Stór stafur er alltaf ritaður í upphafi máls og í nýrri málsgrein á eftir punkti. Tölustafir hafa ekki stóran staf nema þeir séu skrifaðir með bókstöfum og það ber að gera, að minnsta kosti í upphafi setningar.

Sáraeinfalt er að lagfæra þetta:

Tillaga: Sjötíu og fimm fangar sluppu úr fangelsi í austurhluta Paragvæ nærri landamærum Brasilíu.

6.

„Framkvæmdastjóri Samtaka ferðaþjónustunnar horfir til þess að farið verði yfir tilfelli vetrarins þar sem slys hafa orðið á ferðamönnum með tilliti til þess hvernig bæta megi kerfið.“

Frétt visir.is.                 

Athugasemd: Þetta er ótrúlega bjánaleg málsgrein og rýr. Varla þarf að rökstyðja þessa fullyrðingu.

Hvað merkir að „horfa til þess“? Hvaða tilgangi þjónar orðið „tilfelli“? Er betra að segja „slys hafa orðið á ferðamönnum“ en ferðmenn hafi slasast“? Hvað er átt við „með tillit til þess“? Og loks hvaða „kerfi“ er verið að tala um?

Fyrirsögn fréttarinnar er svona:

Horfir til þess að farið verði yfir tilfelli vetrarins.

Skilur einhver þetta? Setningin segir eiginlega ekkert, er galtóm.

Málsgreinin og raunar fréttin öll er ótrúlega viðvaningslega samin.

Tillaga: Framkvæmdastjóri Samtaka ferðaþjónustunnar vill að slys a ferðamönnum verði rannsökuð.

7.

„Lögreglan rannskar líkamsárás sem gerð var í nótt.“

Frétt í sjöfréttum Ríkisútvarpsins 20.1.20.                 

Athugasemd: „Gera líkamsárás“ segir í fréttinni en dauðlegt fólk hefði talað um að ráðist hafi verið á mann. Sé orðið „líkamsárás“ notað má ætla að hún „hafi verið gerð“.

Í svipaðir frétt á ruv.is segir:

[Í] dagbók lögreglu kemur fram að tilkynning hafi borist laust fyrir klukkan þrjú um að þrír menn hefðu ráðist á starfsmann verslunar og haft á brott með sér vörur.

Þeir sem taka vörur á leyfis eru tvímælalaust að stela eða ræna. Af hverju er það ekki sagt? Þarf að hafa einhvern fyrirvara á athæfinu eða bófunum?

Í fréttinni segir líka:

Um klukkustund síðar var tilkynnt um umferðaróhapp í Árbæ. Þar hafði bíl verið ekið á þrjá aðra bíla og síðan af vettvangi. 

Varla er það „umferðaróhapp“ þegar bíl er ekið á annan. Seinni setningin vekur athygli. Það hefði verið frétt til næsta bæjar ef bílnum hefði ekki verið ekið á „þrjá aðra bíla“ heldur á sjálfan sig. 

Loks má þakka fyrir að hið sívinsæla og klassíska lögreglu- og blaðamannaorð „vettvangur“ skuli koma fyrir í fréttinni. Það hefði verið frétt ef það vantaði.

Tillaga: Lögreglan rannsakar líkamsárás frá því í nótt.

Fara með höfuðið hátt, sitjandi borðhald og svalalokun á svölum

Orðlof

Jónas

Jónas Hallgrímsson fæddist 16. nóvember 1807. Ríkisstjórnin ákvað árið 1995 að 16. nóvember ár hvert yrði dagur íslenskrar tungu og helgaður rækt við hana. Fer vel á því að tengja slíkan dag minningu Jónasar enda hafði hann sterk áhrif á menningarsögu Íslendinga. Alkunnur er skáldskapur Jónasar og framlag þeirra Fjölnismanna til sjálfstæðisbaráttunnar.

Jónas Hallgrímsson bjó til ýmis nýyrði og skulu nokkur þeirra nefnd hér til gamans: aðdráttarafl, fjaðurmagnaður, hitabelti, ljósvaki, sjónarhorn, sjónauki (Jónas notaði þetta orð reyndar sjálfur um það sem nú heitir smásjá), sólmyrkvi, sporbaugur.

Málfarsbankinn.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Eriksen getur farið með höfuðið hátt.“

Fyrirsögn á dv.is.               

Athugasemd: Hversu hátt á þessi Eriksen að fara með höfuðið og hvert? Hvers höfuð er þetta? Hvað varð um afganginn af líkamanum?

Í fréttinni segir:

Jose Mourinho, stjóri Tottenham, segir að Christian Eriksen geti yfirgefið félagið með höfuðið hátt.

Þetta er illskiljanlegt eins og fyrirsögnin.

Einnig segir í fréttinni:

,,Ef hans ákvörðun er að fara þá getur hann gert það með höfuðið hátt,“ sagði Mourinho.

Blaðamaðurinn endurtekur vitleysuna.

Svo segir loks:

,,Við verðum að sýna virðingu en í dag þá gerði hann allt sem hann gat.„

Fyrr gæsalappir virðast gerðar með tveimur kommum. Seinni gæsalappirnar eru eins og þær eiga að vera í upphafi tilvitnunar. Hroðvirknisleg vinnubrögð.

Vera má að „blaðamaðurinn“ hafi ætlað að segja að Eriksen geti „borið höfuðið hátt“. Það orðalag er kunnuglegt og merkir að maðurinn geti verið hreykinn, ánægður með sig, stoltur …

Blaðamaðurinn getur ekki borið höfuðið hátt eftir svona klúður. Hann er ekki vel að sér.

Fréttin er öll í eins konar glósustíl sem líklega er ætluð fyrir þá eina sem til þekkja. Aðrir vita ekkert um hvað fréttin snýst. Hún er ekki einu sinni hálfunnin.

Tillaga: Eriksen getur farið og borið höfuðið hátt.

2.

„Þar kemur fram að sitjandi borð­hald verði á árs­há­tíðinni …“

Frétt á frettabladid.is.                

Athugasemd: Í fréttinni er sagt frá fyrirhugðri árshátíð Arion banka. Þar verður meðal annars „sitjandi borðhald“. Blaðamanni Fréttablaðsins finnst þetta alveg ágætis orðalag, notar ekki einu sinni gæsalappir. Aðalatriðið virðist vera kostnaðurinn við árshátíðina.

Hvað er svo „sitjandi borðhald“? Allir vita hvað borðhald merkir, þá er matast við borð, yfirleitt setið til borðs, setið undir borðum. Varla kallast það borðhald þegar fólk stendur upprétt og matast.

„Sitjandi borðhald“ er auðvitað tóm rassbaga rétt eins og „standandi“ eða „sitjandi“ tónleikar.

Í fréttinn segir:

Lands­lið þekktra tón­listar­manna verið bókaður til að spila í nokkrum sölum tón­listar­hússins.

Fljótfærnin gerir blaðamanninum grikk, vonandi veit hann betur.

Ennig segir í fréttinni:

Öllu er tjaldað til en gestum gefst kostur á að hlýða á öll helstu tón­listar­stirni Ís­land …

Hvað er „tónlistarstirni“? Er það meira eða minna en tónlistarstjarna? Samkvæmt orðabókinn er stirni leitt af stjarna. Þekkt eru smástirni og jafnvel stórstirni sem þó eru minni er stjörnur.

Á málið.is segir um stirni:

Plánet sem er smá og óregluleg í laginu. 

Get ekki skilið þetta á annan vegu en að þarna sé verið að gera lítið úr skemmtikröftunum.

Á dagskrá árshátíðarinnar er einn liður sem kynntur er svona:

Jógvan með sing-along.

Til er afbragðsgóð regla sem reynst hefur vel í langan, langt tíma hjá flestum þjóðum. Hún er svona: Ekki blanda saman tungumálum. Skrifaðu íslensku fyrir íslenska lesendur. Ef þig vantar íslenskt orð notaðu orðabók. Ekki sletta ensku eða öðrum tungumálum. 

Um enska orðalagið „sing-along“ segir í orðabókinni:

An informal occasion when people sing together in a group; ´the party got off to a resounding start with a singalong.´

Hér er átt við að fólk syngi saman, taki þátt í söng stjórnandans á sviðinu. 

Tillaga: Þar kemur fram að setið verður undir borðum á árs­há­tíðinni …

3.

„Svalalokun er á svölum.“

Fasteignaauglýsing á visir.is.                

Athugasemd: Ansi er þetta nú óheppileg setning. Þannig fer þegar nafnorðin fá að taka völdin, viljandi eða óviljandi. 

Svalalokun er mikið notað orð, að minnsta kosti birtist það oft í fasteignaauglýsingum og víðar og framleiðendur nota það í auglýsingum. Mér finnst það afspyrnu ljótt.

Svalir eru ekki beinlínis lokaðar heldur eru settir á þær opnanlegir gluggar svo fólk geti betur notið þeirra þrátt fyrir kul eða kulda. 

Í staðinn mæli ég með því að segja gluggar á svölum og þar með er engin nástaða lengur. Þar að auki held ég að orðalagið sem miklu meira aðlaðandi en gluggalokun.

Tillaga: Gluggar á svölum.

4.

„Heimsókn í heild sinni: Þriggja hæða höll Súsönnu í London.“

Fyrirsögn á visir.is.                

Athugasemd: Hver er munurinn á heimsókn og „heimsókn í heild sinni“? Í sjónvaprþætti á Vísi er verið að sagt frá heimsókn til íslenskrar konu sem býr í London. Fyrirsögnin er ljót og illa samin.

Óþarfi er að segja að heimsóknin sé sýnd „í heild sinni“, átt er við að allur þátturinn sé sýndur en ekki hluti hans. Heimsókn er einfaldlega heimsókn. Sé hún sýnd stytt má taka það fram. Lesendur eru ekki kjánar, þeir skilja hvað heimsókn merkir. Síst af öllu er það sölulegra að bæta við „í heild sinni“. Berum bara saman tilvitnaða fyrirsögn og tillöguna hér fyrir neðan.

Fréttin er annars ósköp viðvaningslega skrifuð. 

Tillaga: Heimsókn til Súsönnu í þriggja hæða höll hennar í London.

5.

„Að því er fram kemur í frétt Guardian um málið skeytir dómarinn ekki oft skapi.“

Fyrirsögn á visir.is.                

Athugasemd: Hvað merkir að „skeyta skapi“? Þetta er bull. Hvað á maður að segja svona klúður sést í ágætum vefmiðli? 

Blaðamaðurinn gæti kannast við orðasambandið „að skeyta skapi sínu á einhverjum“. Sögnin að skeyta er dregið af orðinu að skjóta og hér merkir orðasambandið að láta skapillsku sína bitna á einhverjum. Það á hins vegar ekki við hér.

Þá kann blaðamaðurinn að hafa heyrt um orðasambandið „að skipta skapi“. Þeir sem það gera fara venjulegast í fýlu eða bregðast illa við einhverju.

Í þriðja lagi gæti blaðamaðurinn hafa slegið saman þessu tveimur orðatiltækjum og útkoman orðalagið „að skeyta ekki skapi“. 

Við liggur að maður vorkenni blaðamanninum, en hann getur ekki gert meira en hann kann. Verra er þó að útgáfan stendur í því að dreifa tómu bulli.

Fjölmargir villast á orðatiltækjum og málsháttum og stundum eru þau bráðfyndin. Hér eru nokkur dæmi: 

1. Það væri nú til að kóróna alveg mælinn
2. Eins og að skvetta eldi
3. Það gengur alltaf allt á afturendanum á henni
4. Sumir taka alltaf allan rjómann
5. Getum ekki horft hvort á aðra
6. Kannski þykknar í mér pundið
7. Þetta var svona orðatækifæri
8. Hún á náttúrulega að fá greitt fyrir afturgengið orlof!
9. Skírður eftir höfuðið á honum
10. Flokkast undir kynferðislegt álag
11. Það er enginn millivegur á þér
12. Við verðum að leggja okkur í spor barnanna okkar
13. Fór í klippingu og lét rótfylla á sér hárið
14. Hjartað hamaðist í höfðinu á henni
15. Sérðu snjóhryllingana

Birt án leyfis en sjá nánar hér.

Tillaga: Fram kemur í frétt Guardian um málið að dómarinn skiptir ekki oft skapi.

Alvarleiki ástands, brjálaður náungakærleikur og það sem friggin gerðist

Orðlof

Fósturjarðartrog

Þetta er hlutur sem notaður er við jarðarfarir, við moldun, þegar skóflunum er kastað. Það er, ílát fyrir moldina (og rekuna).

Nýyrðavefur Stofnunar Árna Magnússonar í íslenskum fræðum, sjá hér. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Að því er kemur fram í tilkynningunni varð til­kynnandi fyrst var við stífluna í fyrra­dag en dregið hafi úr al­var­leika ástandsins í árinni í gær.“

Frétt á frettabladid.is.              

Athugasemd: Þetta er ekki vel skrifuð frétt og hvorki blaðamanninum né útgáfunni til sóma. 

Þarna er nástaða, „tilkynningunni“ og „tilkynnandi“. Hvort tveggja óþarft. Nóg hefði verið að segja:

Fyrst varð vart við stífluna í fyrradag …

Svo er það þetta, hrikaleg nafnorðaárátta blaðamannsins:

… dregið hafi úr alvarleika ástandsins …“

Má vera að sumir blaðamenn haldi að stofnanamálið bæti fréttirnar, geri þær virðulegri og jafnvel gáfulegri. Það er ekki svo.

Í þokkabót virðist blaðamaðurinn ekki kunna að fallbeygja nafnorðið á með greini, þolfallið vefst fyrir honum:

Áin, um ána, frá ánni, til árinnar.

Klakastíflan er í ánni.

Við fyrstu sýn kann blaðamaðurinn að hafa ruglað orðinu saman við þágufall orðsins ár, tækið sem notað er til að róa bát. Það fallbeygist svona:

Árin, um árina, frá árinni, til árarinnar.

Fréttin er svo illa skrifuð að halda mætti að markmiðið útgáfunnar sé ekki miðlun frétta heldur dreifa málvillum.

Tillaga: Fyrst varð vart við stífluna í fyrra­dag en ástandið hafði skánað í gær.

2.

„Sveitarstjórn hafnar veiðum við efri hluta Þjórsár.“

Fyrirsögn á blaðsíðu 4 í Morgunblaðinu 14.1.2019.              

Athugasemd: Venjulega er veitt í Þjórsá ekki „við“ hana enda yrði það líklega erfileikum bundið. Þó getur veiðimaður staðið á við ána, það er á bakkanum og veitt í henni. Um það er ekki verið að ræða í fréttinni.

Í henni segir:

Sveitarstjórn Skeiða- og Gnúpverjahrepps leggst alfarið gegn því að heimiluð verði tilraunaveiði í og við efri hluta Þjórsár.

Með því að rýna í alla fréttina má með velvilja skilja það svo að „í og við“ eigi við efri hluta Þjórsár og „hliðarám“ hennar. Það breytir ekki því að þetta er illa orðað.

Grundvallarreglan er sú að skiljist ekki það sem skrifari telur hnitmiðað orðalag þá verður að breyta og lengja. Til dæmis svona:

Sveitarstjórn Skeiða- og Gnúpverjahrepps leggst alfarið gegn því að heimiluð verði tilraunaveiði í efri hluta Þjórsár og þeim ám sem renna þar í hana.

Held að þetta sé skiljanlegra en það sem blaðamaðurinn skrifar.

Tillaga: Sveitarstjórn hafnar veiðum í efri hluta Þjórsár. 

3.

„Ferðamennirnir voru því skiljanlega fegin að sjá björgunarsveitarmennina þegar þeir komu þeim til bjargar.“

Frétt á visir.is.               

Athugasemd: Þetta er klaufaleg villa og kemur varla fyrir annars staðar en hjá byrjendum í skrifum. Jú, að vísu líka hjá þeim sem eru fljótfærir og lesa ekki yfir það sem þeir hafa skrifað.

Tillaga: Ferðamennirnir voru því skiljanlega fegnir að sjá björgunarsveitarmennina sem komu þeim til bjargar.

4.

„Hafmeyjan er gerð að fyrirmynd ævintýris H.C. Andersen og var byggð af hálfíslenska myndhöggvaranum Edvard Eriksen.“

Frétt á ruv.is.                

Athugasemd: Stundum flögrar að manni að íþróttafréttamenn ættu helst ekki að skrifa neitt. Sumum þeirra veitti ekkert af einkaritara þar sem prófarkalesarar eru týnd stétt.

Ekki er hægt að segja að styttan af hafmeyjunni sé „gerð að fyrirmynd einhvers“. Með þessu er fullyrt að hún sé fordæmi einhvers, höfð til eftirbreytnis. Eða þá að hún sé höfð sem fyrirmynd öðrum til eftirbreytni. Hvorugt á við.

Það sem íþróttafréttamaðurinn á við er að listamaðurinn sem bjó til listaverkið hafði ævintýrið sem fyrirmynd, það var honum innblástur.

Þar að auki byggja menn sjaldnast listaverk. Menn búa þau til.

Tillaga: Fyrirmynd hafmeyjunnar er ævintýri H.C. Andersens og bjó 

5.

„Starfsmaðurinn sagði fyrir dómi að hann hefði varað manninn við því að passa sig á gryfjunni …“

Frétt á visir.is.               

Athugasemd: Maður nokkur sagði: Nei, ég stal ekki bílnum sem ég stal ekki. Annar segir: Varaðu þig á því að passa þig á gryfjunni. 

Svo lesa menn væntanlega textann yfir og sjá ekkert athugunarvert við svona og birta átölulaust á fréttavefnum.

Veit ekki hvort maður eigi að hneykslast á blaðamanninum eða yfirmönnum hans. Hallast helst að því að þarna séu of margir klaufar.

Tillaga: Starfsmaðurinn sagði fyrir dómi að hann hefði varað manninn við gryfjunni …

6.

„Brjálaður ná­ungakær­leik­ur í brjáluðu veðri.“

Fyrirsögn á mbl.is.                

Athugasemd: Er þetta orðalag við hæfi? Mörg önnur og miklu betri lýsingarorð er skýrari en þessi sem þó eru höfð eftir skólastjóra. Hann ætti að kunna sig betur.

Vissulega kann veðrið að hafa verið brjálað en varla náungakærleikurinn. Hann hefur án efa verið mikill, fagur, skínandi, bjartur, yndislegur … Kærleikur getur ekki verið „brjálaður“. Þetta sýnir betur en margt annað hversu orðfæri fólks er fátæklegt.

Tillaga: Starfsmaðurinn sagði fyrir dómi að hann hefði varað manninn við gryfjunni …

7.

„Það friggin gerðist fyrir mig í dag.“

Frétt á dv.is.                

Athugasemd: Skilur einhver þessa setningu? Nei, varla. 

„Blaðamaðurinn“ þýðir eitthvað úr ensku sem hann kann ábyggilega miklu betur en íslensku. 

Stjórnendur fjölmiðilsins finnst þetta bara góð frammistaða. Tilgangurinn með „fréttinni“ er enginn. Þetta er allt bara svo viðvaningslega gert og asnalegt.

Tillaga: Engin tillaga.

 

Rútan endaði á þakinu, liggur undir grun fyrir morð og Bandaríkjamenn sigra innrásina

Orðlof

Strjúgur

Strjúgsstaðir heitir bær í Langadal í A-Hún. „Upp undan bænum er Strjúgsskarðið. Eftir því rennur lækur, sem kallaður er Strjúgsá.“ Örnefnin Strjúgshólma, Strjúgshjalla, Strjúgsgil, Strjúgsfoss, Strjúgshaug, Strjúgstjörn og Strjúgsnibbu er þar líka að finna …

Á það var minnst að strjúgur hafi haft merkinguna hroki. En orðið getur samkvæmt orðabókum merkt ýmislegt fleira. Til dæmis getur strjúgur verið matur sem búinn er til úr dýra- eða fiskabeinum með því að leggja þau í súr. Einnig getur orðið merkt reiði og staðbundið getur það staðið fyrir kalsavind.

Athyglisvert er að í öllum tilfellunum tengjast örnefni með strjúg-ám eða lækjum með einum eða öðrum hætti: Strjúgsár eru þrjár talsins, Strjúgshylur einn og um Strjúgsgil rennur Strjúgsgilslækur. 

Hugsanlegt er að í strjúgi sé varðveitt orð sem merkt hefur upphaflega eitthvað í líkingu við streyma eða renna og upphaflega sé Strjúgur árheiti.

Örnefnasafn Árnastofnunar, sjá hér. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Rútan valt og endaði á þakinu.“

Frétt á ruv.is kl. 15:00, 12.01.2020.             

Athugasemd: Á hvaða þaki lenti rútan? Nei, hún endaði á hvolfi, valt. Sögnin að velta er sjaldan notuð. Í fréttum lendir allt eða endar á hvolfi. 

Hins vegar getur maður dottið og lent á bakinu, jafnvel endað á bakinu, en það er dálítið annað jafnvel þó bak og þak rími. Fjölbreytni í orðavali skaðar ekki í fréttaskrifum.

Tillaga: Rútan valt og endaði á hvolfi.

2.

„Íslendingur liggur undir grun fyrir morð.“

Undirfyrirsögn á forsíðu Morgunblaðsins 13.1.2020.

Athugasemd: Nokkur mundur er á ofangreindri fyrirsögn og tillögunni hér fyrir neðan.

Orðalagið „liggur undir grun“ er ekki rangt en ógott. Ótrúlegt er að blaðamaðurinn skuli ekki hafa notað sögnina að gruna í stað nafnorðsins grunur. Ástæðan er nafnorðavæðing sem algeng er meðal yngri blaðamanna, sérstaklega þeirra sem hafa ekki stundað lestur frá unga aldri, orðaforði þeirra er rýr.

Almennt er sagt að einhver sér grunaður um eitthvað, ekki fyrir. Sá sem skrifar er greinilega óvanur.

Tillaga: Íslendingur grunaður um morð.

3.

„Óttast hið versta í yfir­vofandi eld­gosi á Filipps­eyjum.“

Fyrirsögn á frettabladid.is. 

Athugasemd: Eldgos sem þegar er byrjað er ekki lengur yfirvofandi. Orðið merkir það sem er í vændum, vofir yfir.

Í fréttinni segir frá Taal eldfjallinu sem er í stöðuvatni á stærstu eyju Filipseyja, Lúson. Aska streymir upp úr gígnum en búist er við því að hraun taki að renna innan skamms.

Blaðamaðurinn er ekki sterkur í jarðfræðinni. Hann segir:

Við höfum greint hraun­kviku, sem enn er djúpt í jarð­veginum og hefur ekki náð upp á yfir­borðið.

Hér áttar blaðamaðurinn sig ekki á því að jarðvegur er allt annað en jarðskorpa. Kartöflur geta vaxið í jarðveginum en ólíklegt er að þar sé kvika enda myndi hann brenna væri svo. Miðað við jarðskorpuna er jarðvegur afskaplega þunnur. Yfirleitt er talað um kviku í iðrum jarðar en hraun á yfirborði.

Á Vísindavefnum segir:

Ysti hluti jarðarinnar kallast jarðskorpa. Þykkt hennar er á bilinu 6-40 km, eftir stöðum á jörðinni. Meðalþykkt hennar er um 17 km sem er um það bil 0,2% af geisla (radíus) jarðar sem er 6370 km.

Þegar þannig háttar að gígur eldfjallsins er í stöðuvatni eru miklar líkur á að gosið sé fyrst í stað öskugos, þá hefur vatn komist í snertingu við kvikuna. Um leið er hætta á gufusprengingum. Eftir að gígurinn kemst upp úr vatnsyfirborðinu tekur hraun að renna. 

Blaðamaðurinn hefði átt að leita til íslenskra jarðvísindamanna um upplýsingar en ekki láta nægja að þýða hugsunarlaust grein úr erlendum vefmiðli.

Tillaga: Óttast hið versta í eld­gosinu á Filipps­eyjum.

4.

„Hvenær sigra Bandaríkjamenn innrásina í Írak og Afganistan?“

Grein í frettabladid.is. 

Athugasemd: Þetta er meinleg villa. Seint mun innrásaliðið sigra innrásina, skiptir engu máli hvers lenskt það er. Það segir sig sjálft. Sama á við keppni. Íslenska handboltalandsliðið mun til dæmis aldrei sigra Evrópukeppnina en vonir standa til að það sigri í keppninni.

Hins vegar getur innrásarlið sigrað heimamenn þó mörg dæmi séu um hið gagnstæða. Nefna má innrás Ítala í Grikkland 1940 en þeir höfðu ekki erindi sem erfiði og hrökkluðust til baka.

Tillaga: Hvenær sigra Bandaríkjamenn í Írak og Afganistan?

5.

„Ný vending í máli Auðar.“

Frétt á dv.is. 

Athugasemd: Til ef kvenmannsnafnið Auður. Einnig er til karlmannsnafnið Auðar. Á þessum tveimur nöfnum er grundvallarmunur. Auðar beygist svona:

Auðar, um Auðar, frá Auðari, til Auðars.

Nafnið Auður beygist svona:

Auður, um Auði, frá Auði, til Auðar.

Í fréttinni er rætt um mann sem ber listamannsnafnið Auður. Ekki er ljóst hvort að um sé að ræða kvenmanns- eða karlsmannsnafnið. Sé fyrrnefnda nafnið notað er fyrirsögnin rétt. Ef ekki á að skrifa Auðars.

Tillaga: Engin tillaga.