Svar leikmanns við bréfi til forsetaframbjóðenda

Uppblástur, jarðvegsrof og hnignun gróðurs er stærsta umhverfisvandamál sem Íslendingar hafa staðið frammi fyrir allar götur frá landnámi. Beit viðgengst enn á íslenskum auðnum og rofsvæðum sem enga beit þola að mati okkar helstu sérfræðinga.

Því langar okkur að bera upp eftirfarandi spurningar:

1. Hvað munt þú gera, sem forseti, til að snúa þessari þróun við?
2. Munt þú, sem forseti, beita þér fyrir vörsluskyldu búfjár?
3. Hvert er álit þitt á lúpínu sem landgræðsluplöntu?

Ofangreint er bréf sem Sigurður Arnarson, kennari og fræðibókahöfundur, skrifaði forsetaframbjóðendum. Raunar er bréfið þess eðlis að það á erindi til allra enda þarna spurt um afar mikilvæg mál.

Mig langar til að reyna mig við spurningarnar, er þó ekki forsetaframbjóðandi, aðeins venjulegur borgari, leikmaður með skoðanir.

Gróðureyðing, viðsnúningur

Rétt er að uppblástur, jarðvegsrof og hnignun gróðurs er eitt stærsta umhverfisvandamál sem þjóðin stendur frammi fyrir. Vandamálið hefur orðið æ ljósara á síðustu áratugum. Fjöldi fólks áttar sig ekki á því að landið eins og það er núna er um flest frábrugðið því sem var þegar það var numið. Munar hér mestu um gróðurfar.

Fræðimenn telja nú að birkiskógar hafi þakið um 25% landsins við landnám en nú eru þeir á um 2%. Fullyrt hefur verið með rökum að í stað þess að útbreiðsla skóg- og kjarrlendis sé á um 1200 ferkm lands ætti það að vera á um 45 þúsund ferkm. Þetta er sláandi.

Víða um land er að finna krækiberjalyng og bláberjalyng sem öllum þykir vænt um og sækja í. Vandinn er hins vegar sá að þessar tegundir og aðrar eru á svæðum sem fræðimenn nefna rýrt mólendi og er á um 24% landsins. Það hefur einkum myndast vegna langvarandi beitar. Svona land er þúfótt vegna þess að snjór festist lítt á yfirborðinu og getur því ekki hlíft landinu fyrir frostlyftingu. Þetta er sláandi.

Vandamál nútímans er hugarfarið. Hvernig þjóðin geti tekið sameiginlega á málunum án þess að valda klofningi. Fræðimenn eru jafnvel ekki á eitt sáttir, landbúnaðurinn hefur sínar skoðanir og almenningur tekur afstöðu á margvíslegan hátt. Jafnvel viðhorfið til skógræktar sem margir telja hið göfugasta af öllu ræktunarstarfi er margbreytilegt. Sumir óttast að komast ekki leiðar sinnar verði trjárækt aukin, aðrir telja að útsýni skerðist og enn aðrir segja að gróðurleysi landsins sé einfaldlega eftirsóknarvert og fallegt.

Ég er á þeirri skoðun að þjóðin þurfi að greiða skuld sína við landið, græða það upp. Þessum málstað þarf að afla fylgis. Um leið þarf að breyta fjölmörgu í landbúnaði. Leggja þarf til dæmis af beit á gróðursnauðum svæðum. Setja þarf lög um sem takmarka beit. Skipta þarf landinu upp í fjölmörg hólf rétt eins og oft er gert í sjávarútvegi. Hólf séu einfaldlega lokuð fyrir beit þar til þau teljast í svo góðu standi að þau þoli takmarkaða beit. 

Vörsluskylda búfjár

Með vörsluskyldu búfjár er átt við að eigandi haldi því innan sinnar eignar og hann sé eigandi eða umráðamaður þess. Um leið er átt við að um landið sé gripaheld girðing sem kemur í veg fyrir frjálsa för búfjár. Um leið og þetta er sagt má ljós vera að ekki eiga allir landeigendur búfé og hafa ekki hug á því. Þeir eiga raunar undir högg að sækja, á þá eru settar kvaðir vegna búfjárhalds annarra og þeir þurfa að verjast ágangi búfjár á lönd sínum.

Grundvallaratriðið á að vera að eigendur búfjár beri ábyrgð á því, innan landamerkja sinna, og gæti þess að það haldi sig þar. Þannig er þetta í flestum öðrum löndum í Evrópu, Ameríku og Nýja Sjálandi og raunar eru aðstæður hér á landi lakari en þær voru fyrr á öldum.

Aðalatriðið er að búfé, sérstaklega sauðfé, ógnar gróðurfari og uppgræðslu. Lágmarkið er eins og áður sagði að landinu sé skipti í beitarhólf. Raunar á það að vera þannig að eigendur búfjár beiti því á eigin lönd. Um leið þarf að gæta að því að land í einkaeigu sé í standi til að búfé sé beitt á það.

Benda má á fjölmargt sem hafa áhrif á þróun gróðurs á láglendi og hálendi. Eitt stendur þó upp úr og það er beitin, einkum sauðfjárbeit. 

Lúpínan sem landgræðslujurt

Hér á landi eru ýmsar stofnanir starfandi sem starfa að uppgræðslu landsins. Dreift hefur verið grasfræi og áburði úr flugvélum og á jörðu niðri með ærnum tilkostnaði. Engu að síður miðar lítt áfram. Landið er enn í sárum eftir búskaparhætti undanfarna árhundruða og fátt bendir til þess að umtalsverð breyting verði þar á næstu árin. Þó er ein undantekning frá þessu og það er lúpínan sem sannarlega má nefna verksmiðju svo afkastamikil er hún og snögg að breiðast út.

Lúpínan er þrautseigari en margar aðrar plöntur. Kostir hennar eru margir og sá helsti er að í rótum hennar lifa bakteríur sem nýta nitur úr andrúmsloftinu og skila í jarðveginn. Hún þrífst vel vegna þess að rætur hennar ná dýpra en margra annarra plantna og komast þar í vatn þegar aðrar plöntur veslast upp í þurrki. Þetta gerir það að verkum að lúpínan breiðist hratt út á illa grónu landi eins og rýru mólendi. Segla hennar og rótarbúskapur veldur því að jarðvegurinn verður frjósamari og aðrar tegundir koma í kjölfarið.

Að ósekju er lúpínan mikið gagnrýnd og þá helst fyrir það að vera ekki „íslensk“ planta, hún sé aðskotahlutur í íslensku vistkerfi og eyðileggi það jafnvel. Menn sjá til dæmis eftir krækiberjalyngi sem lúpínan virðist kaffæra en hugsa þó ekki það til enda. Fræðimenn segja að stærsti hluti mólendis hefur orðið til vegna ofbeitar. Væri þetta sama mólendi friðað og þar með krækiberjalyngið myndi fljótlega vaxa birki sem útrýmir berjasprettunni.

Ósannað er að lúpínan útrými öðrum tegundum, raunar hafa rannsóknir sýnt hið gagnstæða og má nefna lúpínuna í Heiðmörk sem dæmi um slíkt. Hins vegar er gróðulendi ekki nein kyrrstaða tengunda eins og samkvæmt friðarsamningum heldur síbreytilegt ástand.

Engin önnur jurt jafnast á við lúpínuna. Þeim sem er í nöp við hana er í lófa lagið að útrýma henni. Aðeins þarf að gróðursetja hávaxnari plöntur þar sem hún vex.

Lúpínan þrífst ekki í skugga og þess vegna er skógrækt ódýrasta og skynsamlegasta leiðin til að losna við hana. Og það sem meira er, tjágróðri líður hvergi betur en þar sem lúpínan er. Þökk sé niturbindingu jarðvegsins.

Myndir: Efsta myndin er tekin norðan Þingvallavatns, skammt frá Syðstusúlu. Gróðurinn liggur í lægðum og giljum annars staðar eru uppblásnir melar, næst er ræfilslegur gróður á holti. Myndin í miðjunni er frekar sauðsleg en hún er samt ekki af höfundi. Neðsta myndin er tekin á aurunum í Morsárdal við Skaftafell, en þar vex nú upp gróskulegur skógur í framhaldi af Bæjarstaðarskógi, þökk sé lúpínunni sem hverfur þarna undir birkið og síðan fyrir fullt og allt.

Heimildir: Facbooksíðurnar Vinir lúpínunnar og Áhugafólk um landgræðslu. Ágúst H. Bjarnason, heimasíða. Að lesa og lækna landið (pdf útgáfa); Ólafur Arnalds og Ása L. Aradóttir. Hörfar lúpínan, Skógræktarfélag Íslands, grein eftir Daða Björnsson, landfræðing.

 

Hér bæti ég við einni mynd til skýringar vegna athugasemdar Gunnar Heiðarssonar. Myndin er af Melasveitinni og er horft í suður austan við fjallið Blákoll. Frekar lágskýjað var þennan dag. Í fjarska er Akrafjall og Akrens Hægra megin eru lítil vötn og handan þeirra er bærinn Fiskilækur sem Gunnar nefnir.