Hugga sig heima, búbbla og frelsissviptur

Orðlof

Að vera

Samkvæmt „Íslenskri orðtíðnibók“ (1991) er sögnin vera algengasta sagnorð í íslensku og jafnframt eitt af þremur algengustu orðum málsins ásamt samtengingunum og og að. 

Í textasafni með rúmlega hálfri milljón lesmálsorða kom vera rúmlega 21.000 sinnum fyrir í einhverri mynd. 

Öll algengustu orð málsins eru svokölluð kerfisorð, þar á meðal hjálparsagnir eins og vera, verða og hafa. 

Af öðrum sögnum er koma algengust en hún er í 22. sæti yfir algengustu íslensk orð og kemur miklu sjaldnar fyrir en vera. 

Tiltölulega margar sagnir eru meðal hundrað algengustu orða málsins og auk þeirra sem þegar eru nefndar eru algengustu sagnirnar þessar: segja, fara, geta, taka, eiga, gera, sjá, halda, finna, fá, vita, standa, ganga, láta, vilja, leggja, mega og reyna.

Orðaborgarar. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Huggum okkur heima“

Auglýsing í Ríkisútvarpinu 13.12.20, klukkan 12:40.                                     

Athugasemd: Held að það hafi verið nærbrókarsali sem orðaði þetta svo í auglýsingu sinni í Ríkisútvarpinu. Hugsanlega hefur hann fengið orðið úr norsku eða dönsku. Í báðum málunum er talað um að „hygge sig“. Þegar ég nam í Noregi var stundum sagt:

Vi skal hygge oss í kveld.

Þá var ætlunin að hafa það náðugt með rauðvínslögg, góðri bók og eldi í arni.

Á íslensku er vissulega til sögnin að hugga en hún merkir að hughreysta, sefa og álíka. 

Í stað þess að „hugga okkur“ getum við haft það náðugt, njóta einhvers, slaka á, slappa af og svo framvegis.

Ég mæli ekkert með lýsingarorðinu „kósí“, finnst að afar aumt. Fjöldi íslenskra orða eru betri.

Tillaga: Höfum það náðugt heima.

2.

„Búbbla.“

Notað í tengslum við fjöldatakamarkanir í faraldrinum.                                  

Athugasemd: Búbbla er ómögulegt orð. Það er einfaldlega enska orðið „bubble“ og snarað yfir í íslenskan framburð. Þannig skemmri skírn gengur varla.

Í faraldrinum er „búbbla“ ætlað að vera einhvers konar takmörkun á fjölda þeirra sem mega koma saman í einum hóp. Sumir tala um kúlu í sömu merkingu.

Um leið og þeir sem nota „búbbla“ og „kúla“ hafa sleppt orðinu er næst á vörum orðið hópur, hópamyndun, hópatakmarkanir og svo framvegis. Af hverju er ekki haldið áfram með þetta og talað um „búbblumyndun“ og „búbblutakmarkanir“ eða „kúlumyndun“, „kúlutakmarkanir“?

Staðreyndin er einfaldlega sú að ekkert annað orð kemur í stað nafnorðsins hópur. Tíu manna hópur er miklu betra orðalag en „tíu manna búbbla“ eða „tíu manna kúla“.

Satt að segja er alveg furðulegt að fjölmiðlar hafi grafið upp „búbbla“ eða „kúla“ í tengslum við faraldurinn. Líklega er þetta komið úr ensku en sú tunga er ágæt ein og sér, íslenskan dugar okkur hérna.

Ég hef enga trú á að „búbbla“ nái fótfestu í íslensku en tel samt vissara að grafa orðið og kasta á það rekunum.

Tillaga: Hópur.

3.

„Aus fúkyrðum yfir þjálfarann til að komast burt …“

Fyrirsögn á dv.is.                                  

Athugasemd: Sögnin að ausa er í eintölu nútíðar:

ég eys, þú eyst, hann eys.

Í þátíð: 

ég jós, þú jóst, hann jós

Orðið er því ansi óreglulegt og vissara að leggja beyginguna á minnið.

Tillaga: Jós fúkyrðum yfir þjálfarann til að komast burt …

4.

„Plastefni brotnuðu niður í leiðslum í ofn­in­um þegar of heitt vatn rann um þær. Plastefn­in runnu síðan óhindruð með vatn­inu inn í kjarna­ofn­inn með þeim af­leiðing­um að plastefn­in urðu geisla­virk.“

Frétt á mbl.is.                                   

Athugasemd: Nástaða kallast það þegar sama orðið kemur óþarflega oft fyrir í texta. Vanur skrifari hefði aðeins notað orðið plastefni einu sinni.

Fréttin byrjar á þessum orðum:

Sjálf­virk slökkvun átti sér stað í kjarna­ofni 2 í Olkiluoto kjarnorku­ver­inu á vest­ur­strönd Finn­lands, þann 10. des­em­ber síðastliðinn.

Nafnorðið „slökkvun“ er nokkuð oft notað í fréttum. Það finn ég ekki í orðabókunum mínum. 

Margir skrifarar, ekki bara blaðamenn, vilja endilega notað nafnorð eins og gert er í ensku og telja að skrifin verði skýrari fyrir vikið. Sjaldnast er það svo. Í fréttinni hefði verið hægt að umorða málsgreinina og sleppa nafnorðinu. Til dæmis svona:

Öryggiskerfi slökktu sjálfkrafa á kjarnaofni tvö Olkiluoto kjarnorku­ver­inu á vest­ur­strönd Finn­lands, þann 10. des­em­ber síðastliðinn.

Vandinn er að lesandinn veit ekki hvað var slökkt í kjarnorkuverinu. Var eldur slökktur eða var slökkt á framleiðslunni? 

Í fréttinni segir:

Þetta þykir minni­hátt­ar­at­vik …

Held að íslenskukennarinn minn í MR hefði af miskunnsemi sinni gefið aðeins eina villu fyrir þetta í stað tveggja eða þriggja. Samkvæmt reglunum á að skrifa þetta svona: Minni háttar atvik.

Svo er það þetta með nafnorðið atvik sem tröllríður öllum fréttum í fjölmiðlum. Þegar óhapp, slys eða handvömm verður á Landspítalanum heitir það atvik. Í kjarnorkuveri kallast óhappið atvik. Líklega var það atvik þegar kjarnaofninn í Tsjernóbýl sprakk í loft upp árið 1982 og geislavirknin barst til norðurhluta Evrópu. Hins vegar geta atvik verði spaugileg. Þegar ég datt á rassinn á ísnum á Elliðavatni fannst öllum atvikið hlægilegt og skelltu upp úr.

Í fréttinni er þetta haft eftir viðmælanda:

Full­trú­inn sem hafði stýrt sam­skipt­um Finna á meðan æf­ing­unni stóð gleymdi að breyta und­ir­skrift sinni á til­kynn­ing­ar frá þeim eft­ir æf­ing­una, þannig að þegar hann svo til­kynnti um al­vöru at­vikið þá þurfti hann að árétta efti­rá að hann hafi vissu­lega gleymt að breyta und­ir­skrift sinni sem stjóri æf­ing­ar­inn­ar, því það var jú eng­in æf­ing leng­ur í gangi.

Ég skil ekki þessa löngu málsgrein.

Nauðsynlegur eiginleiki blaðamanns er að geta sagt sögu. Frétt er ekkert annað en saga sem sett er upp á ákveðinn hátt. Orð sem kastað er fram í belg og biðu hjálpa ekki lesendum. 

Tillaga: Plastefni brotnuðu niður í leiðslum í ofn­in­um þegar of heitt vatn rann um þær. Þau runnu síðan með vatn­inu inn í kjarnaofn­inn og urðu þar geisla­virk.

5.

„Langvarandi Covid-19 mögulega ónæmiskerfið að ráðast á líkamann.“

Fyrirsögn á visir.is.                                  

Athugasemd: Hvað merkir þessi setning? Með því að lesa fréttina má hugsanlega skilja hana á þann veg að ónæmiskerfi líkamans geti brenglast eftir að hafa sýkst af Covid-19. Það trufli síðan eðlilega starfsemi hans lengi eftir að sjúklingurinn hafi náð sér.

Orðunum virðist raðað upp af handahófi en samt getur lesandinn áttað sig á því sem þarna segir.

Tökum dæmi. Skilur einhver þetta: „Hstamnmót“. Eflaust átta flestir sig á því að orðið hestamannamót er þarna rangt skrifað. Hér er annað frumsamið dæmi:

Bíl í Flatey að aka hestamannamóti á þrjá hesta.

Lesandinn getur ráðið í það sem þarna er skrifað. Engu að síður er setningin langt frá því að vera rétt.

Líklegast er að blaðamaðurinn á Vísi hafi ekki lesið fréttina yfir og ekki heldur samstarfsmenn hans og síst af öllu fréttastjórinn því hún stendur óbreytt þegar þetta er skrifað. Sannast nú hér sem áður hefur verið sagt að fréttirnar skipta minna mál, auglýsingarnar eru aðalatriði.

Lesendur fréttarinnar gera athugasemdir við ofangreinda frétt á Vísi og þeirra á meðal er Kristinn Sigurjónsson sem skrifar:

Það er nokkuð sérstakt í upphafi greinarinna að segja „talið hrjá um 10% einstaklinga á aldrinum 18 til 49 ára og einn af fimm 70 ára og eldri.“ 

Á einfaldri íslensku er þetta 10% einstaklinga á aldrinu 18 til 49 ára og 20% sem eru 70 ára og eldri.

Samhengið í fréttinni er að þessu leyti alls ekki gott. Varla við öðru að búast þegar fólk er látið skrifa um það sem það þekkir ekki.

Gera má athugasemdir við fjölmargt annað í fréttinni.

Tillaga: Enginn tillaga.

6.

„Frelsis­sviptur, laminn og rændur.“

Fyrirsögn á frettabladid.is.                                   

Athugasemd: Fyrst á annað borð er verið að nota orðskrípið „frelsissviptur er ekkert samræmi í fyrirsögninni. Hún ætti að vera svona:

Frelsissviptur, lemsturgefinn og verðmætasviptur

Löggumálið er hrikalega skrýtið. Ístöðulitlir blaðamenn sem eru að feta sín fyrstu spor í skrifum bera óttablanda virðingu fyrir bullinu úr löggunni. Halda að hún tali „gullaldarmál. Og löggan finnur svo mikið til sín að hún keppist við að fullkomna stofnanamál sitt en af miklum vanefnum.

Hér eru dæmi um orðalag löggunnar: 

• Frelsissviptur. Sviptur frelsi sínu.
• Framkvæma húsleit. Leita í húsi. 
• Haldleggja. Tak eða leggja hald á.
• Tryggja ástandið. Hafa stjórn á aðstæðum
• Með mann í tökum. Maður er handtekinn, í járnum.
• Árásaraðili. Sá sem beitir ofbeldi, ofbeldismaður.
• Árásarþoli. Fórnarlambið, sá sem er ráðist á.
• Vista í fangageymslu fyrir rannsókn máls. Settur í fangelsi meðan verið er að rannsaka málið.
• Fangageymsla. Fangelsi. 
• Í annarlegu ástandi. Undir áhrifum áfengis, lyfja eða fíkniefna.
• Nytjastuldur. Rán. 
• Afstunga. Sá sem veldur árekstri eða slysi flýr af staðnum.
• Klessa bíl. Bíll skemmist vegna áreksturs

Sumt af þessu er í lagi, annað tóm vitleysa. Öll orðin eiga það sameiginlegt að vera ofnotuð af löggunni og „löggufréttablaðamönnum“. 

Tillaga: Engin tillaga.