Byrja að deyja, félagsforðun og undir rannsókn

Orðlof

Stakyrði

Eitt einkenna íslenskrar tungu er hve flókin hún er og stafar það ekki síst af hvers kyns óreglu og undantekningum á sviði beygingar- og setningafræði. 

Prófessor Hans heitinn Kuhn benti þeim sem þetta ritar á þetta í byrjun áttunda áratugar síðustu aldar og taldi hann að miklu erfiðara væri að læra íslensku en önnur mál sem hann þekkti en það mætti einmitt rekja til undantekninganna. 

Á alllangri starfsævi tel eg mig hafa sannreynt að Hans Kuhn hafði rétt fyrir sér. 

Í flestum málum er það svo að litlir beygingarflokkar deyja drottni sínum en í íslensku er því á annan veg háttað, fjölmörg orð eru stakyrði í þeim skilningi að ekkert orð beygist eins, t.d. alin, dagur, guð og megin. Sama er upp á teningnum á sviði setningafræði. […]

Jón G. Friðjónsson. Málfarsbankinn.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„… og að útlit sé fyrir að margir séu byrjaðir að deyja á heimilum sínum.“

Frétt á visir.is.                          

Athugasemd: Sá sem er „byrjaður að deyja“ hlýtur með öðrum orðum að liggja banaleguna. Orðalagið er frekar kjánalegt. Með sögninni að deyja er varla hægt að nota byrja. Verið getur að einhver sé að byrja að smíða hús, byrja að taka til, byrja æfingar.

Í heimildinni Ap News segir:

… a growing number of victims are now dying at home.

Þarna segir ekkert um að fólk sé „byrjað að deyja“, aðeins að fólk sé að deyja í heimahúsum.

Tillaga: … og að útlit sé fyrir að margir séu að deyja á heimilum sínum.

2.

„Auðjöfurinn Elon Musk var harðorður gagnvart félagsforðun og …“

Frétt á visir.is.                          

Athugasemd: Var maðurinn ekki haðrorður um félagsforðun? Stundum er ekkert eitt réttast. Smekkur skiptir máli. 

Gagnvart er forsetning rétt eins og um. Orðið var upphaflega gagnverður, það er á móti eins og segir í Málfarsbankanum. Nokkur dæmi eru tilgreind þar en svo segir:

Í tilgreindum dæmum öllum virðist merking forsetninganna gagnvert, gagnvart vera bein, það er andspænis; á móti, en í síðari alda máli hefur merkingin breyst. 

Mælt er með því að lesendur kynni sér nánar það sem Jón G. Friðjónsson segir þarna í Málfarsbankanum.

Tillaga: Auðjöfurinn Elon Musk var harðorður um félagsforðun og …

3.

„Félagsforðun“

Nýyrði um lágmarksfjarlægð milli fólks vegna smits.                          

Athugasemd: Félagsforðun er afar stirt orð. Ekkert jákvætt í því eða hjálplegt. Engu er líkar en að ætlunin sé að maður eigi að forðast félagsskap annarra en það er ekki svo.  

Stundum finnst manni að nýyrði eða nýtt orðalag sem nær hljómgrunni meðal almennins sé samið af einhverjum með takmarkaðan orðaforða eða lítinn málskilning. Nefna má orð eins og „ábreiða“ (notað um útgáfu tónverka), „njóttu dagsins“, „tímapunktur“ og fleira dót.

Á Nýyrðavef Stofnunar Árna Magnússonar eru þessi samheiti gefin:

fjarlægðarmörk, félagsleg fjarlægð, bil, bil á milli fólks, fárými, félagsbil, félagsfjarlægð, félagsfjærni, félagsforðun, félagsgrið, félagsnánd, fjarrými, fjarstaða, fjarstæða, frákví, frávist, frávígi, friðrými, heilsurými, hæfileg fjarlægð, lýðhelgi, lýðrými, mannhelgi, millibilsástand, nándarmörk, náunganánd, olnbogarými, rými, rýmisfirð, rýmisforðun, rýmisnánd, rýmistóm, samskiptafjarlægð, seiling, smitbil, smitfirð, smithelgi, smitnánd, smitrýmd, snertibil, snertilaust svæði, sóttvarnabil, sóttvarnafjarlægð, sýkingarfjarlægð, sýkingarmörk, tveggja metra reglan, tveggjaseilingahaf, viðtalsbil, víðisfjarri, nándarbil, nálægðarbann

Mér finnst þessi þrjú betri en „félagsforðun“:

1. nándarbil
2. nándarmörk
3. heilsurými

Orðin taka á svokallaðri tveggja metra reglu, eru frekar jákvæð, en ekki er ætlunin að koma í veg fyrir öll samskipti eins og hið kaldranalega orð „félagsforðun“.

Tillaga: Nándarbil.

3.

„Kennari er nú undir rannsókn fyrir að öskra á nemendur og …“

Frétt á dv.is.                          

Athugasemd: Hvað er átt við með orðalaginu “að vera undir rannsókn“? Skyldi þetta vera þýðing úr ensku? Ju, ég og fleiri sem horfa alltof mikið á leynilöggumyndir í sjónvarpi eða bíó könnumst við enska orðalagið:

Teacher is now under investigation for screaming at students and …

Blaðamaðurinn þýðir hvert einast orð og hvikar hvergi frá röðun þeirra. Þetta er ensk íslenska. Á íslensku er ekki hægt að segja að konan í fréttinni sé „undir rannsókn“. Þó er hægt að nota segja að fólk liggi undir grun.

Leyfum okkur að þýða merkinguna á íslenskum, hristum af okkur hlekkina.

Tillaga: Lögreglan er að rannsaka konu sem öskraði á nemendur og …

4.

„Ekkert bendi til þess á þessum tímapunkti að andlátið hafi borið að með saknæmum hætti.“

Frétt á visir.is.                           

Athugasemd: Það er ljóta orðið þessi „tímapunktur“. Hér freistast blaðamaðurinn til að nota það og þar af leiðandi lendir hann í nástöðu með þess og þessum.

Ég kalla orðið „tímapunkt“ ljótt vegna þess að það er eiginlega vita gagnslaust og þar að auki mikið notað af blaðamönnum. Í flestum tilvikum má sleppa orðinu, rétt eins og gert er hér fyrir neðan. Merking málsgreinarinnar breytist ekki hætis hót.

Tillaga: Ekkert bendi til þess að andlátið hafi borið að með saknæmum hætti.

Byrja að deyja, forða gjaldþrotum og værukært úthverfi

Orðlof

Trufla

Trufla s. (18. öld) ’ónáða; rugla,…’. To. [tökuorð?] ættað úr fr. troubler, sbr. e. trouble […]

Ferill þessa to. inn í ísl. er ekki fullljós, e.t.v. hefur það borist um e.; fær. trupult ’flókið, erfitt’ og trupulleiki ’erfiðleiki, vandræði’ eru líkl. af þessum sama toga. 

Af so. trufla eru leidd no. trufl h. og truflun kv. ’ónáðun; ruglingur, ruglun’.

maldid.is.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„… og að útlit sé fyrir að margir séu byrjaðir að deyja á heimilum sínum.“

Frétt á visir.is.                          

Athugasemd: Sá sem er „byrjaður að deyja“ hlýtur að liggja banaleguna. Orðalagið í fréttinni er ekki gott. Notuð er sögnin að byrja til að tákna nútíð sem er furðulegt. Nútíð er bara nútíð.

Í heimildinni Ap News segir:

… a growing number of victims are now dying at home.

Þarna segir ekkert um að fólk sé „byrjað að deyja“, aðeins að fólk sé að deyja í heimahúsum (e. „dying“, lýsingarháttur nútíðar; deyjandi).

Tillaga: … og að útlit sé fyrir að margir séu að deyja á heimilum sínum.

2.

„Í því skyni að tryggja réttindi launafólks og forða gjaldþrotum …“

Fréttatilkynning frá forsætisráðuneytinu 28.4.20.                        

Athugasemd: Sögnin að forða merkir samkvæmt orðabókinni að bjarga, koma undan, koma í burtu. Ríkisstjórnin ætlar ekki að að „bjarga gjaldþrotum“ heldur að forðast þau, afstýra þeim, koma í veg fyrir gjaldþrot.

Hægt er að forða manni frá gjaldþroti en gjaldþrotinu er ekki forðað vegna þess að það er hugtak.

Tillaga: Í því skyni að tryggja réttindi launafólks og afstýra gjaldþrotum …

3.

„Nýi iP­hone síminn mættur í verslanir hér­lendis.“

Frétt á frettabladid.is.                         

Athugasemd: Dauðir hlutir geta ekki mætt vegna þess að sögnin að mæta merkir að hitta annan. Fólk mætir á einhvern stað og jafnvel mætist á förnum vegi.

Blaðamaður sem segir að sími sé mættur á einhvern stað“ hefur ekki góðan skilning á íslensku máli. Svona fer illa í ritmáli.

Tillaga: Nýi iP­hone síminn kominn í verslanir hér­lendis.

4.

„… 68 ára gömul heimavinnandi húsmóðir i værukæru úthverfi austan Óslóar, hefði horfið.“

Frétt á ruv.is.                          

Athugasemd: Samkvæmt orðabókinni merkir lýsingarorðið værukær þann sem er latur. Eflaust má halda því fram að orðið geti líka átt við þann sem vill láta fara vel um sig, hafa það náðugt. Hugsanlega á blaðamaðurinn við það. Sé svo hefði hann átt að nota annað orð sem henta betur. 

Í fréttinni er sagt að úthverfið í Ósló sé „værukært“. Betra er að segja það friðsælt. 

Furðulegt að villuleitarforritið skuli ekki hafa fundið að því að þarna er „i“ í stað forsetningarinnar í.

Tillaga: … þá 68 ára gömul heimavinnandi húsmóðir í friðsælu úthverfi austan Óslóar, hefði horfið.

5.

„Stórslysi forðað þegar risahola myndaðist á þjóðveginum.“

Fyrirsögn á ruv.is.                          

Athugasemd: Orðalagið að „forða slysi“ gengur aftur, aftur og aftur. Slysum verður ekki „forðað“ heldur er reynt af alefli að koma í veg fyrir þau, afstýra þeim.

Forðumst slysin.

Tillaga: Stór hola á þjóðveginum hefði getað valdið stórslysi.

Dauðarefsing fyrir börn, eignmaður sinn og snúa á haus

Orðlof

Gýgur eða gígur

Orðið gýgur merkir: skessa, en orðið gígur merkir yfirleitt: eldgígur.

Málfarsbankinn.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Sam­bönd­in mín og búag­arður­inn minn halda mér heil­um í höfðinu.“

Fyrirsögn á mbl.is.                         

Athugasemd: Málsgreinin er ekki skýr. Hvaða sambönd er átt við? Hvað er að vera heill í höfðinu? Er hægt að vera hálfur í höfðinu? Áður en lengra að haldið í útúrsnúningum er betra að draga þá ályktun að blaðamaðurinn sé góður í ensku en slakur í íslensku.

Keep me whole in the head.

Þannig gæti orðalagið verið á ensku og þar verður blaðamanninum fótaskortur. 

Í fréttinni segir:

Hann seg­ir að það hafi verið óþægi­legt þegar fjöl­miðlar fjölluðu um að hann væri bú­inn að vera, en gat lifað með því að eig­in sögn. 

Ef til vill var þetta svona á ensku:

He says it was uncomfortable when the media said he was finished but he could live with it.

Sé þetta svo er þýðingin ekki góð. Enska orðasambandið „to live with it“ er vissulega hægt að þýða frá orði til orðs. Hins vegar merkir það frekar að maðurinn hafi sætt sig við ummælin, þau hafi ekki truflað hann jafnvel að þau hafi ekki skipt hann neinu máli.

Tillaga: Engin tillaga.

2.

„Yfirvöld í Sádí-Arabíu hafa afnumið dauðarefsingu fyrir börn.“

Frétt á visir.is.                         

Athugasemd: Í Sádi-Arabíu eru börn tekin af lífi vegna glæpa. Ofmælt er að dauðarefsingar séu „fyrir börn“. Hér hefði blaðamaðurinn átt að hugsa sig um og orða setninguna betur. 

Ýmislegt er fyrir börn. Leikföng eru fyrir börn. Ýmis konar námsefni er fyrir börn. Þríhjól eru til fyrir börn. Sandkassar eru fyrir börn. Dauðarefsingar eru ekki „fyrir börn“. 

Tillaga: Yfirvöld í Sádi-Arabíu eru hætt að refsa börnum með lífláti.

3.

„Íslend­ing­arn­ir sem skara fram úr í úti­vist.“

Fyrirsögn á mbl.is.                          

Athugasemd: Blaðamaður Moggans birtir myndir af níu manns og leyfir sér að segja að þeir skari fram úr í útivist. 

Auðvitað er það tóm vitleysa. Ég gæti auðveldlega talið upp með nafni meira en eitt hundrað manns sem stunda útivist og eru síst af öllu eftirbátar þeirra níu sem eru á myndunum á vefsíðu Moggans.

Fyrirsögnin er einfaldlega vanhugsuð og flokkast sem oflof. Fólkið á myndunum mun ábyggilega ekki taka ummælunum fagnandi þó það njóti útivistar. 

Blaðamenn eiga ekki að fullyrða neitt nema þeir hafi heimildir fyrir orðum sínum.

Tillaga: Íslendingar sem stunda útivist af kappi.

4.

„Þýska flug­fé­lagið Condor mun fá 550 millj­ón­ir evra, sem svar­ar til rúmlega 87 millj­arða króna, að láni frá þýska rík­inu og Hesse …“

Fyrirsögn á mbl.is.                          

Athugasemd: Hver er þessi Hesse sem ætlar að lána flugfélaginu Condor peninga? Blaðamaðurinn þýðir blint úr ensku og gerir enga tilraun til að gefa lesendum ítarlegri upplýsingar.

Á flestum vefsíðum á ensku er talað um „The state of Hesse“ eða einfaldlega „Hesse“. Hér er átt við eitt af þeim sextán sambandslöndum sem mynda Þýskaland og nefnist á þýsku Hessen. Í íslenskum fjölmiðlum er oftast notast við það heiti. Þess má geta að í Hessen eru aðalskrifstofur flugfélagsins Condor.

Sjá nánar um Hessen á Wikipedia. 

Tillaga: Þýska flug­fé­lagið Condor mun fá 550 millj­ón­ir evra, sem svar­ar til rúmlega 87 millj­arða króna, að láni frá þýska rík­inu og sambandslandinu Hessen …

5.

„Hér má sjá Hönnu og eiginmann sinn Nikita ásamt eldri syninum.“

Myndatexti á visir.is.                         

Athugasemd: Þessi texti birtist á laugardegi og mánudaginn á eftir var hann enn óbreyttur. Afturbeygða fornafnið „sinn“ á þarna ekki við. 

Birt er mynd af foreldrum og barni. Blaðamaðurinn orðar þetta svona; 

Hér má sjá …

Þetta er kjánalegt orðalag. Allir sjá það sem er á myndinni. Til hvers að orða þetta svona? Heldur blaðamaðurinn að lesandinn átti sig ekki á fólkinu og geti tengt þau við efni greinarinnar?

Allt þetta getur bent til eftirfarandi og á raunar við alla íslenska fréttamiðla:

1. Margir blaðamenn lesa ekki yfir eigin frétt, hvorki fyrir né eftir birtingu.
2. Blaðamenn virðast ekki lesa yfir fréttir samstarfsmanna sinna.
3. Ritstjórar og ritstjórnafulltrúar virðast ekki lesa ekki yfir fréttir, hvorki fyrir né eftir birtingu.
4. Ritstjórnir kunna að vera illa að sér í íslensku máli eða leggja ekki áherslu á það.
5. Útgáfur hafa ekki sett ekki sett sér gæðastefnu í íslensku máli og virðast sama um skrif blaðamanna.
6. Ritstjórnir virðast halda að lesendum sé sama um slæmt málfar og villur.
7. Ritstjórnir gera sér líklega enga grein fyrir þeim áhrifum sem málvillur og slæmt málfar geta haft á lesendur.
8. Fólk virðist ráðið í blaðamennsku eftir kunnáttu í erlendum tungum og menntun og þekkingu en ekki hvort það geti tjáð sig á góðri íslensku.

Nauðsynlegt er að taka það fram að á flestum fjölmiðlum starfa fjölmargir afar góðir blaðamenn með glöggan skilning á íslensku máli og skrifa læsilegar fréttir. Skussarnir koma óorði á hina.

Tillaga: Hanna og Nikita, eiginmaður hennar, með eldri syninum.

6.

„Ég vil snúa þessu á haus.“

Orð viðmælanda í Kastljósi á ruv.is 27.4.20..                          

Athugasemd: Talsverður munur er á því að snúa fullyrðingu á haus eða snúa henni við.  Fullyrðing getur verið sönn í rökræðum en oft brugðið á það ráð að snúa henni við til að skýra málstaðinn.

Fréttamaður í Kastljósi spurði:

Er hægt að gera þetta án þess að vita hvernig framtíðin verður?

Og viðmælandinn svaraði:

Ég myndi snúa þessu á haus og segja, er hægt að gera of lítið þegar þú veist ekkert hvernig framtíðin verður?

Hann snéri fullyrðingu blaðamannsins ekki á haus heldur snéri henni við. Þetta gerðist tvívegis í þættinum.

Tillaga: Ég vil snúa þessu á við.

Hávaðaútkall, refsunarform og 15 manna andafjölskylda

Orðlof

Í og á vík

Eina almenna reglan er sú að staðir sem enda á -vík taka með sér í frá Vík í Mýrdal og að Súðavík. Frá og með Hólmavík erum við á slíkum víkum. 

Ekki er ráðlagt að hætta sér út í rökræður við staðkunnuga í þessum efnum og nefna að í Landnámu sé talað um að Garðar hafi verið í Húsavík á Skjálfanda – þegar Húsvíkingurinn við afgreiðsluborðið segist vera á Húsavík. 

Ekki eru öll jafn kurteis og Hofsósingar sem voru í Hofsós þar til ferðamenn komu í bæinn og voru á Hofsósi. 

Ástæðan fyrir því að Bolungarvík er skrifuð með erri er svo sú að þannig er þetta örnefni skrifað í Landnámu þótt sumum þyki nú rökréttara að fella errið burt vegna þeirra bolunga sem víkin hljóti að vera kennd við.

Gísli Sigurðsson. Tungutak. Morgunblaðið, blaðsíða 20, 25.4.20.

Bolungur, bulungur k. ’viðarköstur; sver trjábolur, holur trjábolur’; sbr. nno. bolung, bulung ’bolur (á manni eða skepnu)’. Sjá bolur, buðlungur (2) og bulung(u)r.

malid.is.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Öll vötn renna til þess að Liverpool kaupi hann.“

Fyrirsögn á dv.is.                        

Athugasemd: Er hægt að bjóða upp á svona skrifa?

Til er þessi málsháttur:

Nú falla öll vötn til Dýrafjarðar.

Þetta segir Vésteinn Vésteinsson mágur, Gísla Súrssonar, í sögu sem kennd er við þann síðarnefnda.

Skyldur er málshátturinn:

„Öll vötn renna til sjávar.“

Orðalagið „Öll rök benda til …“ er hins vegar algjörlega óþekkt. 

Líklegast er að blaðamaðurinn hafi af vanþekkingu sinni blandað saman hrafli af því sem hann man og í fljótfærni verður til orðalagið: „Öll vötn renna til þess að …“

Mál er að blaðamaðurinn skrúfi fyrir rennslið og hætti að sulla.

Tillaga: Allt bendir til þess að Liverpool kaupi hann.

2.

„Lög­regl­an fór m.a. í hávaðaút­kall um kl. tvö í nótt í Grafar­vogi í Reykjavík.“

Frétt á mbl.is.                         

Athugasemd: Hvað er „hávaðaútkall“? Líklega þegar löggan ekur með sírenum og blikkandi ljósum um götur og vegi þangað sem förinni er heitið. 

Nei, á löggumáli er það „hávaðaútkall“ þegar löggan er beðin um að lækka hávaðann í hljómflutningsgræjum og óþarflega kátu fólki einhvers staðar úti í bæ. 

Skrýtið. Aldrei er talað um morðútkall, árekstrarútkall, brunaútkall, sinuútkall eða fyllikallaútkall. Má vera að hér sé að verða stefnubreyting í orðfæri löggumálsins. Stofnanamállýskan tekur óvenju hröðum breytinum og auðvitað til hins verra.

Annars má hrósa blaðamanninum fyrir að geta þess að Grafarvogur sé í Reykjavík. Alltof oft er eins og fréttir séu eingöngu skrifaðar fyrir Reykvíkinga. Blaðamaður á að vera hafinn upp yfir staðsetningu sína í fréttaskrifum.

Löggufréttir eru oft ítarlegri en efni standa til. Fjórtán lína frétt hefði mátt endurskrifa á þennan hátt:

Þetta gerðist í nótt hjá lögreglunni:

1. Lögreglan stöðvaði bifreið á 194 km hraða á Reykjanesbraut. Ökumaðurinn var sviptur ökuréttindum.
2. Þrettán mál voru bókuð vegna hávaða og þurfti lögreglan í sumum tilvikum að skerast í leikinn.
3. Gestur í samkvæmi er sagður hafa ráðist á nágranna sem kvartaði undan hávaða. Honum var stungið í fangelsi.

Stutt og laggott. Þannig ætti að afgreiða dagbók löggunnar telji ritstjórn svona mál og önnur álíka vera á annað borð fréttaefni. Ekki á næstum því allt sem löggan tekur sér fyrir hendur er fréttaefni.

Skammstafanir má rekja til þess tíma er spara þurfti plássið á pappír eða jafna settan texta svo hann passaði á blað án þess að of mikið bil væri á milli orða. Þetta var tími blýsetningar og jafnvel fyrr. Á tölvuöld þarf ekki skammstafanir á borð við „m.a.“ (meðal annars). Nóg er plássið og umbrotsforrit og textaforrit sjá um að jafna texta á þann hátt sem hver og einn vill. Ég nota afar sjaldan skammstafanir og tel að texti líði ekki fyrir það. Þvert á móti.

Tillaga: Lögreglan á höfuðborgarsvæðinu var margoft kölluð út í nótt.

3.

„TV í sóttkví: Þjóð­kunnir ein­staklingar mæla með áhorfs­efni í sam­komu­banni.“

Fyrirsögn á visir.is.                       

Athugasemd: Hvað er áhorfsefni? Baðmull, krossviður, stóll, landslag, teppi eða hvað? Nei, þarna er verið að tala um það sem vert er að horfa á í sjónvarpi. Blaðamaðurinn kallar sjónvarp „TV“ upp á ensku („tíví“) af því að það rímar við sóttkví.

Tilraunir blaðamannsins til að vera fyndinn eru fleiri:

Nú á tímum sem flestir húka heima við er óhjákvæmilegt að glápstundum fjölgi. 

Sögnin að húka er þekkt, merkir að sitja í hnipri, sitja boginn eða óþægilega. Fæstir „húka“ heima, fólk er heima, dvelur heima og reynir eins og kostur er að njóta þess meðal annars með því að horfa á sjónvarp.

Ekki heldur þykir sögnin að glápa virðuleg, þvert á móti. Hún merkir að góna, stara og álíka.

Oft er í hálfkæringi talað um að „glápa á kassann“ og er þá átt við sjónvarpið. Unglingar húka heima vegna þess að aðrir kostir bjóðast ekki og þeim leiðist.

Sniðugt orðalag missir marks sé það notað í óhófi. Blaðamaðurinn kann sér ekki hóf. Hugsanlega skilur hann ekki þessi tvö orð, glápa og húka. Heldur að þau merki að horfa og dvelja. Margt bendir til að hann sé ekki vanur skrifum.

Ýmislegt má leiðrétta í fréttinni:

Nú á tímum sem flestir húka heima …

Betur fer á því að segja: Nú á tímum er flestir … 

Vísir hafði því samband við nokkra smekkvísa þjóðþekkta einstaklinga og athugaði hvaða sjónvarpsefni eða kvikmyndum þau mæla með …

Þarna hefði átt að standa þeir mæla með.

Grínistinn kunnugi hefur verið að glápa á sjónvarpsefni víðs vegar að úr heiminum undanfarið.

Vel má vera að grínistinn sé kunnugur mörgu en þarna hefði átta að standa grínistinn kunni, það er í merkingunni þekktur. Á þessum tveimur orðum er reginmunur.

Eigandi Priksins er smekksmaður …

Orðið „smekksmaður“ finnst ekki í orðabók en ef til vill má hafa það um þann sem notar smekk.

… segir Þorsteinn um þessa sci-fi spennuseríu á Hulu.

„Sci-fi“, borið fram „sæfæ“, er skammstöfun á ensku orðunum „Sience-Fiction“ sem þýðir vísindaskáldskapur. Auðvitað skilja allir betur fyrrnefnda orðið og hvers vegna að nota þá þessa púkalegu íslensku sem enginn getur lært almennilega nema lesa bækur.

„Hulu“ er ekki hula heldur sjónvarpsstöð en blaðamaðurinn lætur þess ógetið. Hann vill að lesendur giski á það sem hann er að skrifa um.

Blaðamaðurinn hefur auðsjáanlega rýran orðaforða. Eflaust er honum ekki alls varnað í skrifum og fréttamennsku. Verst er að enginn á Vísi les yfir það sem hann skrifar og þar af leiðandi veit blaðamaðurinn aldrei hvort skrifin eru góð eða slæm. Vísir á við alvarlegan stjórnunarvanda að etja sem bitnar á lesendum vefsins.

Tillaga: Þjóðþekkt fólk mælir með sjónvarpsþáttum og kvikmyndum í samkomubanni.

4.

„Sádi-Arabía af­nemur hýðingar sem refsunar­form.“

Fyrirsögn á visir.is.                        

Athugasemd: Orðið „refsunarform“ er arfaslæmt orð, þekkist raunar ekki í orðabókum. Blaðamaðurinn hnoðast í fréttinni með þýðingar úr ensku. Þessi setning bögglast fyrir honum.

Saudi Arabia is to abolish flogging as a form of punishment …

Þannig er fyrirsögnin á vefútgáfu BBC og blaðamaðurinn verður endilega að nota „formið“, sér enga leið framhjá því. 

Svo virðist sem blaðamenn á Vísi megi misþyrma íslensku máli eins og þá lystir, stjórnendur vefsins kæra sig kollótta um málfar og lesendur.

Væri Vísir matvælafyrirtæki yrði því lokað vegna sölu á skemmdri vöru. 

Tillaga: Sádi-Arabía afnemur hýðingar í refsingarskyni.

5.

„Góðhjartaðir borgarar björguðu 15 manna andafjölskyldu.“

Fyrirsögn á dv.is.                       

Athugasemd: Annað hvort er blaðamaðurinn ótrúlega hroðvirkur eða hann er Dani sem kann ekki íslensku.

Heimildin er dk.newsner.com. Þar segir í fyrirsögn:

Andemor og 14 små ællinger tager elevator ned fra 6. sal.

„Ingenting om mænnesker i andefamilien,“ segjum við á menntaskóladönskunni.

Held að fyrirsögnin komist á lista yfir þær tíu verstu.

Þess ber þó að geta að blaðamaðurinn hefur lagfært fyrirsögnina. Nú er hún svona:

Góðhjartaðir borgarar björguðu 15 anda andafjölskyldu.

Ég hló upphátt. Hvort var það blaðamaðurinn eða ritstjórinn sem „lagaði“ fyrirsögnina og gerði illt verra? Andar í andafjölskyldu? Andar andafjölskyldan? Svona má endalaust snúa út úr fyrirsögninni.

Tillaga: Gott fólk bjargaði andapari með fjórtán unga.

6.

„Samkvæmt þýskum reglum geta þeir sem yfirgáfu heimili sín án þess að þurfa þess átt von á 150 evra sekt, jafnvirði um 24 þúsund króna. “

Frétt á ruv.is.                       

Athugasemd: Hér er glæpafrétt, sagt frá tveimur ólöglegum hárgreiðslustofum í Þýskalandi. Einnig frá fólki sem yfirgaf heimilið án þess að þurfa þess. Óljóst er í fréttinni hvernig þetta tvennt tengist.

Í fréttinni kemur fram að hárgreiðslustofurnar hafi verið í kjöllurum heimahúsa en allir sem horft hafa á bíó- og sjónvarpsmyndir vita að þá nota glæponar til alls kyns myrkraverka, búa til eiturlyf, brugga áfengi og limlesta fólk.  

Hversu lágt geta menn lagst. Klippa karla og snyrta hár kvenna í kjallara. Næst má búast við því að einhverjir glæponar fari að snyrta fætur, aðrir að lakka neglur og enn aðrir að snyrta augabrúnir. Allir sjá að svona framferði endar með ósköpum. Auðvitað þarf að stemma stigu við þessu með rosalega hárri sekt, 24.000 íslenskum krónum. Gott á glæpalýðinn.

En hvað á að gera við fólk sem yfirgefur heimili sitt án þess að þurfa þess? 

Tillaga: Engin tillaga.

Um leið og fer að blása, óíslenskumælandi og fólk er ekki að lesa

Orðlof

Smjörþefur

Fá smjörþefinn af einhverju. „fá að kenna á e-u, finna óþægilegar afleiðingar af e-u“. 

Orðtakið er kunnugt frá 19. öld: jafngott þó hann fengi smjerþefinn af því […] Brandur fékk ekki síður smjerþefinn af mýbitinu en aðrir. […] 

Smjörþefur er hin vonda lykt sem leggur af súru eða þráu smjöri […].

Halldór Halldórsson. Íslenskt orðtakasafn. Almenna bókafélagið. 1969.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Að þessu er mik­il óprýði, auk þess sem rusl eins og þetta fer allt af stað um leið og fer að blása.“

Frétt á mbl.is.                       

Athugasemd: Þarna er forsetningin „að“ notuð í stað af. Hægt er að komast hjá þessu með því að læra reglurnar sem segir frá á malid.is:

Að: Um stefnu eða hreyfingu til e-s staðar/í áttina til e-s: Lögreglumaðurinn gekk að bílnum. Lóðin nær að girðingunni.

Og:

Af: Um stefnu eða hreyfingu frá e-m stað/í áttina frá e-u: Hann datt af hjólinu. Við komum seint heim af ballinu. Það er fallegt útsýni af fjallinu. Hrifsa bókina af henni.

Mjög oft segir fólk í barnslegri einlægni að það „blási“ þegar vind hreyfir eða það hvessir. Svona orðalag er alls ekki rangt en ber vitni um frekar lítinn orðaforða. Raunar eru til á annað hundrað orð sem lýsa vindi. Nefna má þessi:

aftakaveður
andblær
andi
andvari
áhlaup
bál
bál 
bálviðri
belgingur
blástur
blær
blæs
brimleysa
derringur
drif
dúnalogn
dús
fellibylur
fjúk
fok
foráttuveður
galdraveður
gambur
garri
gerringur
gjóla
gjóna
gjóstur
gol
gola
gráð
gustur
hrakviðri
hregg
hríð
hroði
hrök
hundaveður
hvassviðri
hviða
hvirfilbylur
hægviðri
illviðri
kaldi
kali
kári
kul
kuldastormur
kuldastrekkingur
kylja
kyrrviðri
kæla
lágdeyða
ljón
logn
lægi
manndrápsveður
mannskaðaveður
músarbylur
nepja
næðingur
næpingur
ofsarok
ofsaveður
ofsi
ofviðri
ókjör
óveður
remba
rembingur
rok
rokstormur
rumba
runta
ræna
skakviðri
slagveður
snarvindur
snerra
snerta
sperra
sperringur
stilla
stormur
stólparok
stólpi
stórastormur
stórveður
stórviðri
strekkingur
strengur
streyta
streytingur
stroka
strykur
súgur
svak
svali
svalr
sveljandi
svipur
tíkargjóla
túða
veðrahamur
veðurofsi
vindblær
vindkul
vindsvali
vindur
vonskuveður
ördeyða
öskurok

Fyrst að svona mörg orð eru til um vind og vindgang í íslenskri náttúru er lítil þörf á að nota ævinlega sögnina að blása. Þegar hreyfir vind má nota orð eins og anda, kula, næða, gjóla, gusta, rjúka, hvessa, stríðhvessa, snögghvessa og ábyggilega fleiri. 

Tillaga: Mik­il óprýði er af þessu og fýkur út um allar jarðir þegar hvessir.

2.

„Íslensk­um mál­efn­um á Spotify stýr­ir starfsmaður í Svíþjóð, sem kvað vera óís­lensku­mæl­andi.“

Frétt á mbl.is.                       

Athugasemd: „Óíslenskumælandi“ er ógott enda óorð sem óskrifandi nota ósjaldan (þetta er léleg tilraun til að vera fyndinn).

Í staðinn má hiklaust nota fleiri orð. Dæmi; ekki íslenskumælandi, ekki talandi á íslensku, tala ekki íslensku, ómælandi á íslensku og svo framvegis.

Blaðamaðurinn segi að starfsmaðurinn kvað vera ómælandi á íslensku.Vel gert. 

Í Málfarsbankanum segir:

Orðmyndin ku stendur fyrir kvað (3.p.et.þt. af sögninni kveða) í merkingunni: vera sagður (sögð, sagt). Hann ku vera mikill íþróttamaður. Hún ku vera farin af landi brott. Svo ku vera.

Aftur á móti segir á malid.is: 

Ku, sagnorð; stirðnað form af ’kvað’ af sögninni ’kveða’: er sagður. Dæmi: Hann ku vera í megrunarátaki. Þetta ku vera besta kaffihúsið í miðbænum.

Mér finnst þetta ekki stirðnað orð, þvert á móti heyri ég það oft og les. Ekkert að því að nota það.

Tillaga: Íslensk­um mál­efn­um á Spotify stýr­ir starfsmaður í Svíþjóð, sem er ekki sagður tala ís­lensku­.

3.

„Þetta er heilmikil skjálftavirkni sem hefur verið.“

Fyrirsögn á visir.is.                        

Athugasemd: Þarna hefur orðaröðin aflagast dálítið. Það hefði ekki kostað blaðamanninn mikinn tíma eða vangaveltur að lagfæra hana, sjá tillöguna hér fyrir neðan.

Oftar en ekki þurfti ég að lagfæra orð viðmælenda minna þegar ég var í blaðamennsku. Öllum þótti það sjálfsagt enda ekki gott að dreifa illa orðaðri hugsun sem viðmælandinn hafði ekki tíma til að velta fyrir sér þegar viðtal var tekið.

Í dag virðast blaðamenn taka allt gagnrýnislaust sem viðmælendur segja, skrifa það samviskusamlega niður rétt eins og það sé gullaldarmál. 

Engum er greiði gerður með þannig afgreiðslu, ekki viðmælandanum, lesandanum eða blaðamanninum. Tilvitnuðu orðin eru talmál, alls ekki ritmál og eiga óbreytt ekki erindi til lesenda.

Uppáhaldsorð blaðamannsins sem skrifaði fréttina er „ómögulegt“. Orðið kemur fjórum sinnum fyrir í stuttum texta. Auðvelt er að skrifa sig framhjá svona nástöðum.

Tillaga: Þarna hefur verið heilmikil skjálftavirkni.

4.

„Greini­legt að fólk er ekki að lesa aug­lýsingarnar.“

Fyrirsögn á frettabladid.is.                        

Athugasemd: Eflaust er ekki rangt að nota sögn í nútíð ásamt annarri í nafnhætti; „er að lesa“. Þannig málfar er þó frekar flatt og lítt áhugavert

Stundum lendir orðaröð í setningum í rugli. Hér eru nokkur dæmi sem byggð eru á tilvitnaðri fyrirsögn: 

Greinilegt er að fólk er ekki að lesa auglýsingarnar.

Fáir myndu segja svona vegna þetta að þarna standa sömu sagnir of nálægt hvorri annarri. 

Þetta er hins vegar eðlileg orðaröð:

Greinilegt er að fólk les ekki auglýsingarnar.

Svo eru þeir til sem myndu orða þetta svona:

Greinilegt er að fólk er ekki búið að lesa auglýsingarnar.

Hér er örlítill meiningarmunur. Sleppum honum og áttum okkur á því að verið er að búa til þátíð með sögn í nútíð og búinn (vera + búin + að + nafnháttur). Hér fer betur á því að segja:

Greinilegt er að fólk hefur ekki lesið auglýsingarnar.

Eða:

Greinilegt er að fólk las ekki auglýsingarnar.

Ekki veit ég ekki hvað hefur ruglað okkur í íslenskunni og hvers vegna við förum „Fjallabaksleið“ í stað þess að tala einfalt mál. Ég stend sjálfan mig að því að segja og skrifa svona. Bít mig jafnan í tunguna á eftir, en er hættur því, enda stórsér á henni. 

Nánara um þetta í málfarsbankanum.

Tillaga: Greinilegt er að fólk les ekki auglýsingarnar.

Jóhannesarpassían

Und siehe da, der Vorhang im Tempel zerriss in zwei Stück von oben an bis unten aus.
Und die Erde erbebete, und die Felsen zerrissen,
und die Gräber täten sich auf, und stunden auf viel Leiber der Heiligen.

Jóhannesarpassían eftir Jóhann Sebastian Bach er stórkostlegt tónverk. Um síðustu páska hlustaði ég á flutning Passíunnar í streymi frá Thomaskirch í Leipzig í Þýskalandi. Þar hefur hún verið flutt árlega í eitthundrað og fimmtíu ár. Í þetta sinn var sögumaðurinn Benedikt Kristjánsson, tenór.

Ég hef aldrei hlustað á Jóhannesarpassíuna alla en túlkun, látbragð og söngur Benedikts í upphafi var svo áhrifamikill að ég gat ekki hætt. Í henni er sagt frá atburðum föstudagsins langa, píslavættis Jesú þegar hann var dreginn fyrir Heródes og Pontíus Pílatus og loks göngu hans með krossinn um götur Jerúsalem og upp á Golgatahæð.

Ég kann aðeins aðeins hrafl í þýsku, það sem maður lærði í menntaskóla forðum daga, og studdist því við texta á vefsíðu sem nefnist „Bach Cantatas Website“. Þar gat ég fylgst með þýska textanum og stuðst við enska þýðingu mér til skilnings.

Passían er himneskt listaverk í tvennum skilningi þess orðs, og ekki spillir fyrir að Benedikt er einkar „Jesúlegur“ með sítt hárið sitt og einlægnin skín úr svip hans.

Passían er einstaklega nútímalegt verk, engin tilgerð, orðin úr Jóhannesarguðspjalli eru flutt á áheyrilegan hátt og kórinn tekur undir.

Í fjölmiðlum hefur Benedikt fengið afar góða dóma fyrir þátt sinn í flutningnum.

Hægt er að hlusta á Jóhannesarpassíuna með Benedikt Kristjánssyni hér og textinn á þýsku og ensku er hér.

Þá rifnaði fortjald musterisins í tvennt, ofan frá og niður úr,
jörðin skalf og björgin klofnuðu,
grafir opnuðust og margir líkamir helgra látinna manna risu upp. Matteasarguðspjall.

Kráfust milljarða, gelda fyrir og fjöldinn var ekki há tala

Orðlof

Tvö ál egg

Fjölmiðlar og fyrirtæki af ýmsum toga þurfa að sýna meiri metnað í málfari en nú virðist oft raunin. Það er makalaust að sjá ítrekað birtast á sjónvarpsstöðvum auglýsingar þar sem fólk er hvatt til að kaupa pizzu með 2 áleggjum. Hver ætlar að borða pizzu með áleggjum? 

Mörg álegg geta ekki verið neitt annað en egg úr áli og þótt nú sé að rísa stór og mikil álverksmiðja austur á fjörðum er full langt gengið að ætla að sneiða framleiðsluna þaðan ofan á pizzur. Á kannski að bræða þessi egg ofan á pizzurnar? 

Álegg ofan á brauð er eintöluorð og getur aldrei orðið fleirtöluorð. Ekki frekar en við getum sagt margar mjólkur eða margir rjómar. 

Sum orð eru einfaldlega föst, annað hvort í eintölu eða fleirtölu. Það gildir t.d. um klippur og ótrúlegt að virðulegt fyrirtæki sem rekur margar verslanir skuli ekki sjá sóma sinn í því að hafa málfar á auglýsingum í verslunum sínum í lagi. 

Rafmagnsklippa er auglýst í ónefndri verslun í borginni. Er þá hægt að kaupa þar eina klippu? Er hún kannski þá hálf í því tilviki, þ.e. bara með einu blaði?

Enn sorglegra er þegar gildandi menn í skólamálum gera sig seka um að segja að skólafólk hafi góða grunnfærni. 

Enginn vill vera grunnfær, þ.e. yfirborðskenndur, einfaldur eða vitgrannur svo vitnað sé í orðabók. Sá sem býr yfir grunnfærni er sem sagt heldur heimskur. Það er því dapurleg hugsanavilla að segja að einhver búi yfir góðri grunnfærni.

Inga Rósa Þórðardóttir. Málfar og metnaður. visir.is. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Huginn ehf. og Vinnslustöðin hf. eiga enn aðild að málsókninni á hendur ríkisins þar sem útgerðirnar kráfust 10,2 milljarða króna bóta.“

Frétt á visir.is.                       

Athugasemd: Sögnin að krefjast er ekki erfið. Í fleirtölu þátíðar er hún kröfðust. 

Vera má að þetta sé fljótfærnisvilla en í öllum tölvum á ritstjórn Vísis er forrit sem leiðréttir stafsetningarvillur. Notaði blaðamaðurinn það ekki? Varla getur hann borið fljótfærni eða gleymsku fyrir sig.

Tillaga: Huginn ehf. og Vinnslustöðin hf. eiga enn aðild að málsókninni á hendur ríkisins þar sem útgerðirnar kröfðust 10,2 milljarða króna bóta.

2.

„Heilt yfir er talið að tekjutap þjóðgarðsins verði um 300 milljónir króna.“

Frétt á visir.is.                       

Athugasemd: Afar auðvelt er að skrifa sig framhjá orðalaginu og sleppa tveimur fyrstu orðunum án þess að málsgreinin skaðist.

Eiður Guðnason skrifaði á vefsíðu sinni:

Heilt yfir er í tísku hjá fjölmiðlafólki. Í bakþankagrein í Fréttablaðinu (20.05.09) notar höfundur þetta orðatiltæki tvisvar. Þetta merkir það sama og enska orðtakið on the whole, eða þegar á heildina er litið, þegar allt kemur til alls, þegar öllu er á botninn hvolft, þegar á allt er litið, í það heila (i det hele) og svo mætti áfram telja. 

Samkvæmt fyrirsögninni fjallar fréttin um mann sem reyndi að taka peninga upp úr Peningagjá á Þingvöllum. Uppbygging fréttarinnar er hins vegar hræðilega slæm.

Í gamla daga var manni kennt að byrja á aðalatriðunum, því sem fyrirsögnin vísar til. Þess í stað byrjar fréttin á sögulegu yfirliti sem skiptir ekki nokkru máli. Þessu næst koma tvær kostulega málsgreinar:

Íslendingur var þó gómaður við það í síðustu viku að reyna að ná peningum upp úr Peningagjá. Heilt yfir er talið að tekjutap þjóðgarðsins verði um 300 milljónir króna.

Í stuttu máli: Maður tekur peninga upp úr Peningagjá og þjóðgarðurinn tapar um þrjú hundruð milljónum króna.

Hvernig er hægt að skilja ofangreint á annan hátt?

Að vísu má draga þá ályktun af því sem síðar kemur fram í fréttinni að tekjutapið sé vegna fækkunar ferðamanna, ekki þjófnaðarins úr gjánni. Fréttin er skrifuð með slíkum endemum að lesendur eiga að giska á hvað fréttmaðurinn á við. Þetta kallast hroðvirkni.

Áhrif fjölmiðla á tungutak fólks er gríðarlega mikið. Þess vegna skiptir öllu að í starf blaðamanns veljist þeir sem kunni að skrifa, hafi góðan skilning á íslensku máli, drjúgan orðaforða og vilja til að þjóna lesendum. 

Tillaga: Talið er að tekjutap þjóðgarðsins verði um 300 milljónir króna.

3.

„… þar sem hann neitar fyrir að ósætti sé innan bæjarstjórnar …“

Frétt á dv.is.                        

Athugasemd: Hér er blaðamaðurinn líklega að rugla saman tvennskonar orðalagi. Annars vegar að neita einhverju og hins vegar að þvertaka fyrir eitthvað. Útkoman verður rassbagan „neita fyrir“. Þannig talar enginn.

Svo segir í fréttinni:

Theodóra segir að bæjarbúar geldi fyrir óstjórnina hjá meirihlutanum.

Þegar blaðamaðurinn skrifar „neita fyrir“ og „bæjarbúar geldi fyrir“ er næstum komin lögfull sönnun fyrir því að hann er illa að sér í íslensku og varla skriffær. Hann getur ekki beygt sögnina að gjalda.

Svona á málsgreinin að vera:

Theodóra segir að bæjarbúar gjaldi fyrir óstjórnina hjá meirihlutanum.

Blaðamaður verður að geta skrifað þokkalega vel á íslensku, hafa skilning á málinu og bera virðingu fyrir lesendum. Sá sem ekki getur þetta ætti að leita sér að öðru starfi.

Blaðamaðurinn segir í fyrirsögn og svo virðist sem hann túlki þar orð annarra, heimildarmanns:

… og Ármann ljúgi til um stöðuna …

Í meginmáli fréttarinnar segir og er enn vitnaði í sama heimildarmann:

… segir Ármann Kr. Ólafsson, bæjarstjóra Kópavogsbæjar, ekki fara rétt með í viðtali …

Þetta er nú ekki merkileg blaðamennska. Talsverður munur er á því að „ljúga“ og „fara ekki rétt með“. Sé fréttin lesin er hið seinna réttara og þá er hið fyrra uppspuni blaðamannsins.

Persónuleg skoðun blaðamanns kemur lesandanum ekki við og því á hann ekki að blanda þeim inn í fréttaskrif sín, jafnvel þó hann geti skrifað þokkalegt mál. 

Tillaga: … þar sem hann neitar því að ósætti sé innan bæjarstjórnar …

4.

„Áhorf­enda­fjöld­inn á leikn­um var ekki endi­lega há tala en …“

Frétt á mbl.is.                        

Athugasemd: Blaðamaðurinn á líklega við að fáir hafi verið á leiknum. Af hverju hann ekki skrifað eðlilega?

Hvaða tilgangi þjónar atviksorðið „endilega“ í „fréttinni“? Orðið er algjörlega gagnslaust, segir ekkert og lesandinn veltir því fyrir sér hvort það sé þarna fyrir mistök eða að blaðamaðurinn hafi ekki verið með sjálfum sér við skrifin.

„Fréttin“ stendur alls ekki undir nafni, er algjörlega óunninn og tilgangurinn með henni er afar óljós svo ekki sé meira sagt. Reyndur blaðamaður á að gera betur.

Pistill sem blaðamaður skrifar í fyrstu persónu er sjaldnast frétt heldur skoðun. Hún á þar af leiðandi ekki að vera merkt sem frétt heldur á allt annan hátt.

Tillaga: Ekki voru margir á leiknum en …

5.

„15. apríl 2019 er þó ekki gleymdur.“

Frétt á ruv.is.                         

Athugasemd: Ekki skal byrja setningu á tölustaf. Það gengur gegn öllum hefðum. Bókstafir og tölustafir eru ólíkir að merkingu og eiginleikum.

Með punkti er setningu eða málgrein lokið og þá getur önnur byrjað og það er gert með stórum staf í upphafi fyrsta orðs. Þetta er öllum auðskiljanlegt, truflar ekkert. Tölustafur truflar hins vegar vegna þess stóran staf vantar. Tala stendur þarna eins og illa gerður hlutur.

Tillaga: Ekki voru margir á leiknum en …

6.

„Fólkið hef­ur verið flutt í fanga­geymsl­ur lög­reglu­stöðvar­inn­ar við Hverf­is­götu í Reykja­vík og munu yfirheyrsl­ur yfir því fara fram síðar í dag.“

Frétt á mbl.is.                         

Athugasemd: Í stað þess að segja að fólkið verði yfirheyrt gerist eitthvað óskiljanlegt í kolli blaðamannsins og hann skrifar; „munu yfirheyrslur yfir því fara fram“. Þetta er skýrt dæmi um nafnorðaáráttuna sem tröllríður löggunni og sumum blaðamönnum. Enskan byggir á nafnorðum en íslenskan á sagnorðum.

Nástaðan er mikil í fréttinni. Talað er um „fólkið“ í belg og biðu. Greinilegt er að blaðamanninum leiðist að skrifa löggufréttir og hann gerist því hroðvirkur. Vill komast í almennileg mál. Fyrir alla muni ekki setja hann í teiknimyndasögurnar.

Tillaga: Fólkið hef­ur verið flutt í fanga­geymsl­ur lög­reglu­stöðvar­inn­ar við Hverf­is­götu í Reykja­vík og mun verða yfirheyrt síðar í dag.

7.

„Einn hefur sent næstum tvö hundruð í sóttkví.“

Frétt á visir.is.                         

Athugasemd: Halda mætti að einhver í smitrakningarhópi landlæknis sé svona afkastamikill. Nei, samkvæmt fréttinni bendir allt til að einn maður hafi smitað tvö hundruð manns. 

Þar af leiðandi er fyrirsögnin röng, enginn smitaður sendir fólk í sóttkví. Það er verkefni annarra. Hins vegar er líklegt að smitberinn hafi valdið því að aðrir þurftu að fara í sóttkví.

Fréttin er bara vel skrifuð. Blaðamaðurinn notar til dæmis hvergi tölustafi, skrifar prósentur og aðrar tölur með bókstöfum. Hann hefði þó átt að lagfæra orðalag viðmælenda sinna.

Tillaga: Tvö hundruð manns þurftu að fara í sóttkví vegna eins manns.

Mis “paranojað“ fólk, sigla yfir til Karabíahafsins og hverfi 105

Orðlof

Þolmynd sagna

Stundum er notuð germynd sagna þar sem eðlilegra væri að nota þolmynd eða miðmynd. Oft er sagt að órökrétt sé að segja 

verslunin opnar klukkan 10, 

vegna þess að verslunin sé ekki gerandi; heldur eigi að nota þolmynd og segja 

verslunin verður opnuð klukkan 10. 

Sömuleiðis þykir betra að nota miðmynd í dæmum eins og 

Frásögnin byggist á traustum heimildum 

og 

Bíllinn stöðvaðist fyrir framan aðalinnganginn, 

í stað þess að nota germynd og segja 

Frásögnin byggir á traustum heimildum 

og 

Bíllinn stöðvaði fyrir framan aðalinnganginn.

Málsnið og málnotkun.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Fólk er mis-„paranojað““

Fyrirsögn á mbl.is.                       

Athugasemd: Enska orðið „paranoja“ merkir tortryggni, jafnvel sjúkleg tortryggni. Er ekki betra að segja að fólk sé mismunandi tortryggið en nota blendinginn „mis-paranojað“. Raunar er það svo að þessi enskublendingur skilst illa.

Blaðamaðurinn gerir enga tilraun til að lagfæra orðalag viðmælanda síns. Honum ber þó að gera það, ekki að dreifa málvillum eða bulli.

Í fréttinni segir:

… þetta er eng­in vega­lengd þannig lagað.

Líklega á viðmælandinn við að ekki sé langt að fara. „Þannig lagað“ er óskiljanlegt orðalag.

Fram kemur í fréttinni að blaðamaðurinn hafi verið búsettur í Noregi síðustu tíu árin. Það skýrir margt.

Tillaga: Fólk er mismunandi tortryggið.

2.

„Ætla að sigla yfir til Karíbahafsins.“

Fyrirsögn á mbl.is.                       

Athugasemd: Blaðamaður þarf ekki að hafa migið í saltan sjó til að átta sig á því að það siglir enginn „yfir til Karíbahafsins“. Ekki frekar en að Eimskip siglir yfir til Eystrasaltsins eða Miðjarðarhafsins. Miklu betra er að fljúga ef ætlunin er að fara yfir.

Þar að auki er ekki hægt að skrifa svona:

Upp­runa­lega planið er að sigla upp með strönd­um Nor­egs, alla leið til Lofoten.

Norður er alltaf upp á kortum, suður niður. Enginn „fer upp“ til Akureyrar. Svona orðalag er barnalegt og ekki samboðið þeim sem vill kalla sig blaðamann.

Tillaga: Ætla að sigla til Karíbahafsins.

3.

„Veiran myndar ákveðin prótein sem hindra hina sýktu frumu frá því að framleiða þau vopn sem hún myndi annars framleiða til að verjast árás.“

Frétt á blaðsíðu 6 í Morgunblaðinu 14.4.20.                      

Athugasemd: Orðalagið er ekki alls kostar gott. Sögnin að hindra veldur því að orðin „frá því“ eru óþörf.

Þarna hefði mátt segja: koma í veg fyrir að fruman geti varist árás. Gallinn er þó sá það kann að vera ónákvæmara en það sem segir í fréttinni. Á móti kemur að tilvitnað orðalag er frekar stirt og í því er nástaða, framleiða … framleiða.

Tillaga: Veiran myndar ákveðin prótein sem koma í veg fyrir að sjúka fruman framleiði þau vopn sem hún myndi annars gera til að verjast árás.

4.

„Margrét minnir líka á þá reglu að þegar mjög stutt erindi eru send í tölvupósti, þá má spara öllum tíma með því að setja erindið í yfirskriftar-línuna (e. subject), og enda með tveimur skástrikum eða skammstöfuninni EOM (e. end of message).“

Frétt á blaðsíðu 12 í Morgunblaðinu 14.4.20.                      

Athugasemd: Blaðamaður hefur þetta eftir starfsmanni á ráðgjafarstofu sem leggur til að í tölvupóstum Íslendinga verði framvegis notuð enska að hluta. Þetta er vont ráð og ráðgjafarstofunni síst af öllu til sóma. Blaðamaðurinn hefði átt að átta sig á þessu og fá viðmælandann til skoða betur orð sín.

Brýnast er að koma enskum slettum og enskri orðaröð út úr íslenskunni. Ráð ráðgjafans er óráð.

Tillaga: Engin tillaga.

4.

„At­vikið átti sér stað í hverfi 105 í Reykja­vík.“

Frétt mbl.is.                       

Athugasemd: Póstnúmer eru ekki hverfi. Mörg hverfi eru í póstnúmeri 105; Hlíðarnar sem raunar eru alls ekki eitt hverfi þó götur þar endi á orðinu hlíð. Miklabrautin skiptir Hlíðunum. Norðurmýrin á lítið sameiginlegt með Hlíðunum og sama er með Holtin, hverfið í kringum Sjómannaskólann. Norðan Laugavegs eru Túnin sem eiga ekkert sameiginlegt með hverfinu sunnan eða norðan Miklubrautar, Norðurmýrinni og Holtunum.

Á sama hátt er hægt að færa rök fyrir því að önnur hverfi í Reykjavík tengjast ekki þó þau hafi sama póstnúmer. Sama er með póstnúmer annars staðar, til dæmis póstnúmerið 201 Kópavogur, það er ekki hverfi enda á íbúi vestast á Borgarholtsbraut fátt sameiginlegt með þeim sem búa til dæmis í Engihjalla, sem er austast. 

Niðurstaðan er því þessi að tilraun löggunnar til að búa til hverfi er tóm vitleysa. „atvik“ sem gerist í „hverfi 105“ segir sáralítið staðsetninguna. Við bíðum bara eftir því að löggan segi eitthvað hafi gerst í hverfi 601 á Akureyri. Þá væri nú fátt eftir en að fækka í löggunni.

Svo má ekki gleyma blaðamönnunum sem leiðist eðlilega að skrifa löggufréttir. Það afsakar hins vegar ekki að endurbirta athugasemdalaust vitleysuna sem löggan skrifar í „dagbók“ sína, þar með talið bullið um „hverfi 105“

Tillaga: Atvikið gerðist í [Hlíðunum].

5.

„Há­skól­inn opn­ar 4. maí, en eng­in próf.“

Fyrirsögn á mbl.is.                        

Athugasemd: Háskóli Íslands opnar ekkert enda getur hann það ekki, hann er ekki gerandi. Hins vegar er húsvörðurinn og rektorinn ábyggilega með lykla og geta því opnað dyr og sé ólæst opnar hver fyrir sig.

Líklega á blaðamaðurinn við að Háskólinn taki aftur til starfa þann 4. maí, haldi áfram þar sem frá var horfið. Af hverju er það þá ekki sagt í stað þess að segja að steypa, gler, járn og loft geri eitthvað?

Smáatriði? Nei, ekki aldeilis. Svona er ekki rétt mál heldur er ætlast til að fólk skilji vitleysuna vegna þess að svo margir orða þetta svona. Eigum við að gefa „afslátt“, sætta okkur við að það sem er rangt sé sagt vera rétt? Afleiðingin verður sú að íslenskunni hrakar.

Tillaga: Háskólinn verður opnaður 4. maí, en engin próf.

Veftröllin sem ljúga, bölva og formæla

Umræður á alþingi götunnar standa nú sem hæst. Þær bergmála í athugasemdakerfum dagblaðanna og lemur þar hver á öðrum með öllum því versta sem fólk í sandkassaleik getur upphugsað, hugsi það á annað borð. Ekki margir lesa athugasemdirnar enda engin ástæða til. Sjaldnast hefur neitt uppbyggilegt komið frá þeim sem þar tjá sig. 

Hér er sýnishorn af talsmáta. Við grípum niður dv.is þar sem standa yfir umræður um hugsanlega forsetakosningar í sumar:

Hrafnhildur Sif Thorarensen: Það stefnir allt greinilega í spennandi kosningar. Guðmundur Franklín fær svo sannarlega mitt atkvæði!

Jack Hrafnkell Danielsson: Maðurinn er siðblindur fjárglæframaður sem hefur gert sér það að leik að hafa fé út úr sakleysingjum og reyndar heilum lífeyrissjóði, orðið margsinnis gjaldþrota eða í það minnsta fyrirtækin sem hann hefur stofnað og fengið fólk og félög til að fjárfesta í, stungið öllu saman undan og sett allt draslið á hausinn.
Það yrði þá félegur forseti að hafa þetta rasista, sjallakvikindi sem forseta því að sjálfsögðu fengi sjallamafían alla þá fyrirgreiðslu sem hún bæði um og yrði þar með einráð í landinu.
Er það kanski það sem fólk vill sem slefar yfir þessum glæpahundi?

Arnar Loftsson: Jack Hrafnkell Danielsson einstaklega ósmekkleg orð og flokkast eiginlega sem meinyrði gagnvart Guðmundi.
Ég myndi aldrei dirfast að dylgja svona um fólk opinberlega.
Þú ert væntanlega með hreinann skjöld sjálfur og hvítþeginn og aldrei gert nein mistök á ævinni?

Og æsast nú leikar.

Jack Hrafnkell Danielsson: Arnar Loftsson Hvað er meinyrði?
Held að þú ættir að byrja á að læra íslensku og hvað orð þýða áður en þú ferð að glenna á þér rassgatið og ræpa eins og sá fáviti sem þú ert.

Arnar Loftsson: Dæmir sjálfann þig....með ósmekkleg orð gagnvart mér lika.
Hef séð skrif þín á fjölmiðlum. Net tröll sem sem býr í útlöndum. Og orðljótur með afbrigðum.

Jack Hrafnkell Danielsson: Arnar Loftsson Hef líka lesið eitt og annað eftir þig og ekkert af því er hægt að kalla vitrænt eða skynsamlegt.
Orðagjálfur hálfvitans hafa margir sagt um þig og þín skrif.

Arnar Loftsson: Jack Hrafnkell Danielsson þú ert ekki bara ljótur í framan og heldur líka illa innrætur að innan, svo að það á ekki við um þig, um að dæma fólk ekki eftir útlitinu.
Ég væri líka alltaf reiður ef ég myndi horfa á þetta andlit í speglinum á hverjum degi

Jack Hrafnkell Danielsson: Arnar Loftsson Lýðræðislegur MARKAÐSSINNI - innblásin af Adam Smith, Milton Friedman, Voltaire & frjálshyggju. Segir allt sem segja þarf um þig því milli eyrnana á þér er ekki neitt.

 

Á alþingi götunnar eru ekki greidd atkvæði heldur hafa þeir alltaf betur sem háværastir teljast, tvinna saman mest bölv og formælingar. Þeir eru sagðir fara hallloka sem ekkert tjá sig eða nenna ekki að elta ólar við sorann. Þögnin er misskilin og espar þá hver annan, keppast um að gera lítið úr öðrum og skýra mál af engri þekkingu. Veftröllin taka þögn sem viðurkenningu á upploginni sök.

Varla er hægt að álasa fólki fyrir að tjá sig í athugasemdadálkunum en það kann sig ekki. Vandamálið eru þeir sem leggjast svo lágt að lesa forina sem þar birtist. Ótrúlegt er að fólk hafi ekki hreinlega skaðast af lestrinum. Okkur verður mörgum bumbult.

Einungis bólusetning gegn COVID19 bjargar

Ein­asta von­in að út­rýma kór­óna­veirunni er að nægilega stór fjöldi fólks verði með mótefni. Sú náttúru­lega vörn fæst ein­göngu með bólu­setn­ingu eða smiti. Þegar nógu stór hóp­ur er kom­inn með mót­efni á veir­an erfiðara með að dreifa sér. Slíkt kall­ast hjarðónæmi.

Þetta segir Sveinbjörn Gizurarson, prófessor í lyfjafræði athyglisverðu viðtali í Morgunblaði dagsins. Þar með höfum við leikmenn loksins staðfesting á því sem margir hafa velt fyrir sér. Þegar allir hafa veikst deyr faraldurinn út. En hvernig er hægt að ná þessu markmiði?

Hugtakið hjarðónæmi hefur verið í umræðunni síðan veiran barst frá Kína. Sumir hafa haldið því fram að sem flestir ættu að smitast, talað hefur verið um að ef 60% þjóðar hafi smitast muni hjarðónæmi hafa myndast.

Sagt er að Svíar stefni beint og óbeint á að öll þjóðin veikist af COVID-19 sem er ansi djarft tiltæki og getur skaðað marga, jafnvel lífshættulegt fyrir fjölmarga áhættuhópa.

Besti árangurinn næst að sjálfsögðu ef mótefni finnst og hægt verði að bólusetja stærsta hluta þjóðar. Einungis með bóluefni komast þjóðfélög heimsins í samt lag aftur. Þetta á við efnahag ríkja, fyrirtækja og einstaklinga.

Ólíklegt er að fólk fái heimild til að ferðast um heiminn án vottorðs um að það hafi verið bólusett. Ég spái því að staðfesting á því muni framvegis verða sett í vegabréf á rafrænan hátt og jafnvel önnur persónuskilríki.

Efnahagsleg framtíð fólks byggist á því að mótefni finnist og hægt verði nota það til bólusetningar. Fólk þarf að geta aflað tekna, átt íbúð, fætt sig og klætt og búið börnum sínum heimili. Hér er allt í húfi.

Modular framleiðsla, borða fjöll augum og sviðsmyndir á borðinu

Orðlof

Meginflokkar málshátta

Málshættir eru afar fjölbreytilegir að merkingu. Til einföldunar verður hér gert ráð fyrir að meginflokkar þeirra séu tveir:

(1)Spakmæli eða orðskviðir sem vísa til almennra sanninda og snerta þá lífsviðhorf og lífsspeki eða meginreglu og 

(2) heilræði sem fela í sér ráðleggingar, boð eða bönn.

Til spakmæla eða orðskviða teljast til dæmis eftirfarandi:

(1) Allar ár renna í sjó; Ekki tjáir að kvíða ókomnum degi; Með gleði skal harmi hrinda; Engum er alls léð né alls varnað; Sjón er sögu ríkari; Ást fylgir aums gjöfum; Upp koma svik um síðir; Oft eltir lítil þúfa þungu hlassi og Kemst þó hægt fari.

Undir heilræði falla til dæmis eftirfarandi:

(2) Allt er með ráði gjörandi; Betra er lítið réttfengið en mikið rangfengið; Sá er krankur er skal eta kál; Þegja er betra en frá að segja; Þekktu sjálfan þig og Gerðu illum gott og þakkaðu fyrir að hann drepur þig ekki.

Skipting þessi er vitaskuld mjög gróf en hún gefur þó ákveðna vísbendingu hvert meginstraumarnir liggja.

Jón G. Friðjónsson. (1997). Rætur málsins; föst orðasambönd, orðatiltæki og málshættir í íslensku biblíumáli. Íslenska bókaútgáfan.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„14 fyr­ir­tæki sem ekki vilja láta nafns getið …“

Frétt á mbl.is.                       

Athugasemd: Halló, er enginn á Mogganum sem getur tekið að sér að leiðbeina blaðamönnum sem aldrei hafa sjálfviljugir lesið bækur, þeim sem aldrei hafa skrifað stafkrók nema að kröfu kennara og liðinu sem skrifar fréttir en kærir sig kollótta um lesendur? Má vera að öllum sé sama.

Reglan er þessi; Ekki skal byrjar setningu á tölustöfum. Þetta er hvergi gert.

Eftir þrjú fyrstu greinaskilin í stuttri frétt byrjar blaðamaðurinn á tölustöfum:

1. 14 fyr­ir­tæki sem ekki vilja láta nafns getið …
2. 6.500 sótt­varn­ar­grím­ur …
3. 11 önd­un­ar­vél­ar auk búnaðar …

Telji einhver sig þurfa rökstuðning fyrir þessu er hann á rangri hillu, tók ekki eftir í skóla, aflar sér ekki þekkingar og er ekki með hugann við starfið.

Leiðbeiningar finnast á ensku um þetta. Sjá þennan vef:

It is considered untidy to start sentences with figures. You should either reword your sentence or write the number in full.

Hér er tilvitnun frá BtB í Canada.

Spell out a number—or the word number—when it occurs at the beginning of a sentence, as well as any related numbers that closely follow it …

Tölustafir í upphafi setningar er eins og að byrja ekki á hástaf eftir punkt. Enginn gerir slíkt … Jú, líklega, en leiðréttingaforrit bjarga oftast skrifurum frá niðurlægingunni.

Tillaga: Fjórtán fyr­ir­tæki sem ekki vilja láta nafns getið …

2.

„Húseining getur nú boðið fjölbreytta modular framleiðslu …“

Auglýsing á blaðsíðu 9 í Morgunblaðinu 11.4.20.                      

Athugasemd: Hvað er „modular framleiðsla“? Engin skýring er á orðinu í auglýsingunni heldur klifað á orðinu „modular“ sem er ekki íslenska, líklega enska.

Í auglýsingunni er fyrirtæki nefnt sem er:

… einn stærsti modula framleiðandi í Evrópu.

Vel má vera að þorri þeirra sem lesa auglýsinguna séu betur að sér í útlensku en ég. Það breytir hins vegar ekki þeirri staðreynd að auglýsingin er á íslensku og henni er ætlað að ná til Íslendinga. Hvers vegna er þá orðið „modular“ og „modular framleiðsla“ ekki útskýrt?

Grundvallaratriðið í markaðssetningu vöru og þjónustu er að fólk viti hvað verið er að kynna. Auglýsingin er óskiljanleg vegna þess að lykilhugtakið, „modular“, er óskýrt.

Aðalatriðið er þó þetta; Slett er inn orðið sem er óskiljanlegt venjulegu fólki og auglýsingin missir marks.

Á vef Wikipedia segir um „modular bulding“:

Modular buildings and modular homes are prefabricated buildings or houses that consist of repeated sections called modules.

Að öllum líkindum eru þetta svokölluð einingahús en það er auðvitað ekki eins fínt orð og „modular“ hús. 

Stundum er erfitt að þýða framandi orð af erlendu máli yfir á íslensku. Þá eiga allir skrifarar eina góða lausn. Í stað þess að rembast við að finna íslenska orðið sem nær merkingunni er hægur vandi að orða hana með fleiri orðum. Nonni vinur minn var um daginn í vandræðum, mundi ekki í snarhasti eftir orðinu skófir og skrifaði þess í stað sagði hann:

Gróður sem grær á steinum.

Börnunum hans þykir fátt betra en grjónagrautur en hann gleymdi pottinum á eldavélinni og hann brann við, öllum til vonbrigða. Þegar hann var að þrífa grautarpottinn, skafa innan úr honum, mundi hann allt í einu eftir orðinu sem hann hafði leitað eftir fyrr um daginn. Skófir vaxa fastar á steinum.

Tillaga: Engin tillaga.

3.

„Í­búar Pun­jab héraðs geta borðið Himala­ya-fjöllin augum í fyrsta sinn í ára­tugi þar sem mengun skyggir ekki lengur á sýn þeirra.“

Frétt á frettabladid.is.                       

Athugasemd: Þetta er átakanleg fyrirsögn, hreinlega grátleg. Varla afsakanleg. Einhvern tímann hefur blaðamaðurinn rekist á orðasambandið að berja eitthvað augum. Má vera að íslenskukennarinn hans hafi nefnt það og útskýrt. Það er hins vegar ekki nóg að kannast við eitthvað.

Betra er að sleppa klisjum og orðalagi af þeirri ástæðu einni að maður getur farið vitlaust með. Það væri sorglegt fyrir blaðamann.

Fréttin birtist rétt fyrir klukkan níu á föstudaginn 10. apríl. Klukkan 21, degi síðar var ekki búið að leiðrétta vitleysuna. Vera má að blaðamenn Fréttablaðsins lesi ekki vefinn yfir, ekki heldur fréttastjórar eða ritstjórar. Ekki eru það nú góð meðmæli með vefnum.

Á Vísindavefnum segir:

Í nútíma máli eru elst dæmi Orðabókar Háskólans um að berja einhvern eða eitthvað augum frá síðasta þriðjungi 19. aldar. Merkingin er að ’koma auga á einhvern eða eitthvað’. Sögnin að berja merkir að ’veita högg, slá’, og er hér notuð í yfirfærðri merkingu. Augun lenda á einhverju eins og högg þegar menn koma auga á einhvern eða eitthvað, horfa hvasst á einhvern eða eitthvað.

Stundum hendir það að fólk sem aldrei hefur lesið lesið annan texta en á snjallsíma og aldrei skrifað neitt nema smáskilaboð að það fær vinnu í blaðamennsku. 

Undir handleiðslu góðra samstarfsmanna og yfirmanna er hugsanlega hægt að búa til þokkalegan skrifara. Orðasafn þeirra sem alla tíð hafa vanrækt bóklestur er rýrt. Með lestri bóka safnast í orðabelginn og skilninginn, allt ósjálfrátt. Er það ekki stórkostlegt?

Þó má segja að aldrei er of seint að hefja bóklestur. Mæli með því að byrja á léttum barna- og unglingabókum og feta sig síðan yfir í Laxdælu, Eyrbyggju, Njálu, Egils sögu, Sturlungu og bækur eftir Halldór Laxnes, Gunnar Gunnarsson, Einar Kárason, Guðmund Andra Thorsson svo nokkrir afburðagóðir rithöfundar og íslenskumenn séu nefndir.

Og ekki gleyma ljóðskáldunum, allt frá Agli Skallagrímssyni, til Jónasar Hallgrímssonar og fram til þessa dags. Ó, drottinn minn dýri. Íslensk þjóð á svo stórkostleg ljóð. Hvaðan kemur þetta erindi (ekki gúgla, brjóta frekar heilann)?

Mjög erum tregt,
tungu að hræra
eða loftvægi
ljóðpundara;
era nú vænlegt
um Viðurs þýfi
né hógdrægt
úr hugar fylgsni.

Og hvað merkir ljóðpundari og Viðurs þýfi? Allt liggur í augum uppi þegar svarið er komið, rétt eins þegar ský dregur frá sólu. En nú er ég kominn óravegu frá umræðuefninu.

Tillaga: Í­búar Pun­jab héraðs geta séð Himala­ya-fjöllin í fyrsta sinn í ára­tugi þar sem mengun skyggir ekki lengur á sýn þeirra.

4.

„KSÍ fundar með almannavörnum í vikunni: Margar sviðsmyndir á borðinu.“

Fyrirsögn á visir.is.                        

Athugasemd: Fyrirsögnin er ekki alröng. Athugasemdir lýtur að myndrænni frásögn frekar en að orða hlutina beint. Það sem er á borðinu merkir hér það sem er til skoðunar, kostir og svo framvegis.

Eitt er þó rangt. Fréttin er dagsett laugardaginn 11. apríl. Þar með er rangt að segja að haldinn verði fundur um málið í vikunni. Líklegast er að fundað verði í næstu viku.

Ég get trúað því að einhver segi nú að þetta sé smáatriði. Vissulega má halda því fram. Hins vegar er tímasetningin röng. Hvar eigum við að draga línuna, hvað er smáatriði og hvað ekki? 

Er allt í lagi að fullyrða að það sem sagt er að gerist í þessari viku muni verða í næstu viku? Eiga lesendur bara að lesa það úr fréttinni sem blaðamaðurinn ætlast til? Nei, það er ekki blaðamennska heldur rugl sem á ekki að sjást á vönduðum fréttamiðli. Fréttir eiga að vera nákvæmar annars standa þær ekki undir nafni.

Tillaga: KSÍ fundar með almannavörnum í næstu viku: Margir kostir til skoðunar.

5. 

„Njótið páskanna.“

Ummæli kynnis í lottóþætti í Ríkissjónvarpinu.                       

Athugasemd: Hugafari þess sem mælir skiptir öllu. Þökk fyrir. Ég velti því hins vegar fyrir mér hvort hin aldagamla kveðja; Gleðilega páska, sé við það að hverfa. Í henni felst að sjálfsögðu von um að sá sem hún er beint til megi njóta hátíðarinnar.

Auðvitað má hvetja fólk til að njóta hátíðisdaga. Ekki er verra að segja einfaldlega gleðilega páska eða gleðilega hátíð, allt eftir því sem við á hverju sinni. Þetta er einfaldlega falleg kveðja. Munum samt að páskarnir byrja á sunnudegi, páskadag.

Tillaga: Gleðilega páska.

 

Gleðilega páska

Grípa sendingar, mæta kröfum og taka smit

Orðlof

Hring, ring …

Hljóðkerfi tungumála eru mismunandi. Til dæmis eru sum hljóð til í einu máli en ekki öðru og sama gildir um hljóðasambönd. Við Íslendingar tökum oft eftir þessu þegar grannþjóðir okkar tala ensku og reyna að segja hljóðin sem við táknum með þ og ð og berum fram vandræðalaust. 

Þessi hljóð eru þessum þjóðum framandi og þurfa menn oft langa þjálfun til að geta sagt þau. Hið sama gildir um okkur, við eigum í vandræðum með mörg hljóð sem aðrar þjóðir tákna með bókstafnum r.

Munur á hljóðkerfum milli tungumála kemur einnig sérlega skýrt fram í hljóðinu sem við táknum með h.

Þetta hljóð er einfaldlega ekki til í sumum Evrópumálum svo sem frönsku. Í öðrum Norðurlandamálum hefur h á undan öðrum samhljóða fallið niður: 

Þegar við segjum ’hlýða’ segja þessar þjóðir ’lyde’, þær sleppa h-inu í ’hring’ og bera ekki fram h-ið í algengum orðum eins og ’hvað’, ’hver’.

Vísindavefurinn.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Magnús segir að meðal annars sé hægt að horfa til spænsku veikinnar hvað þetta varðar.“

Frétt á ruv.is.                       

Athugasemd: Svona orðalag er í tísku; „horfa til einhvers“ og „hvað þetta varðar“. Frekar ómerkilegt orðalag og stíllaust, eiginlega brúkað til uppfyllingar.

Mikilvægt er að orða hugsunina að fullu en ekki tæpa svona á. Miklu betra er að orða þetta eins og segir í tillögunni hér fyrir neðan. 

Þess má geta að Magnús þessi er Gottfreðsson og prófessor og læknir í smitsjúkdómum. Viðtal við hann var á morgunrás Ríkisútvarpsins 7. apríl og var mjög fróðlegt sem og fréttin sem tilvitnunin er úr. Maganús er skýr og nokkuð vel máli farinn sérfræðingur.

Tillaga: Magnús segir að meðal annars sé hægt að skoða spænsku veikina og útbreiðslu hennar árið 2018.

2.

„FEMA, almannavarnastofnun Bandaríkjanna, hafa ekkert gefið upp um hvaða sendingar þeir séu að grípa …“

Frétt á visir.is.                        

Athugasemd: Við grípum það sem dettur, grípum bolta, grípum eitthvað til handargagns og svo framvegis. Á íslensku fer ekkert á milli mála þegar við notum sögnina að grípa. Sjá nánar um sögnina að grípa hér.

Í fréttinni á Vísi er sagt frá stofnun í Bandaríkjunum sem er að „grípa sendingar“ sem er algjörlega rangt þó á ensku sé notað orðið „seizing“.

Í heimildinni, vefsíðu Los Angeles Times, segir í fyrirsögn:

Hospitals say feds are seizing masks and other coronavirus supplies without a word.

Greinilegt er að blaðamaðurinn hefur ekki fullan skilning á íslensku máli en er ábyggilega góður í ensku. Það er hins vegar alls ekki nóg. 

Tillaga: FEMA, almannavarnastofnun Bandaríkjanna, hafa ekkert gefið upp um hvaða sendingar þeir séu að gera upptækar …

3.

„Grím­ur frá Kína mæta ekki kröf­um í Finn­landi“

Fyrirsögn á mbl.is.                         

Athugasemd: Lái mér hver sem vill en ég fullyrði að sá sem skrifaði þessa fyrirsögn er ekki góður í íslensku. Á íslensku merkir sögnin að mæta að hitta einhvern. 

Á ensku er þetta sagt svona og enginn gerir athugasemdir við orðalagið:

Masks from China do not meet the demands in Finland.

Að öllum líkindum hefur blaðamaðurinn lesið þetta á fréttamiðli sem ritaður er á ensku. Sögnina „to meet“ þýðir hann á sinn barnslega hátt sem að mæta, raunar tvisvar í stuttri frétt. 

Enginn les það yfir sem nýliðarnir skrifa. Öllum er sama um lesendur og svona heldur íslenskunni áfram að hnigna vegna þess að enginn gerir sér grein fyrir áhrifamætti fjölmiðla.

Tillaga: Grímur frá Kína uppfylla ekki finnskar kröfur.

4.

„Lítill hluti af þjóðinni hefur tekið smit, meirihlutinn enn móttækilegur.“

Fyrirsögn á visir.is.                         

Athugasemd: Þetta er eitt skýrasta dæmið um nafnorðatuðið sem tröllríður íslenskum fjölmiðlum. Er fínna að segja að einhver hafi„ tekið smit“ frekar en hann hafi smitast? Þetta er svo viðvaningslega skrifað að engu lagi er líkt.

Í fréttinni er þetta haft eftir sóttvarnarlækni:

Eins og staðan er núna þá virðist toppnum vera náð á landsvísu. 

Hvað er þessi landsvísa og hver orti? Já, þetta er útúrsnúningur því auðveldlega hefði mátt orða þetta svona:

Núna virðist toppnum hafa verið náð á landinu.

Auðvitað þorir enginn að leiðrétta lækninn þó hann væri ábyggilega manna fúsastur til að lagfæra málfar sitt og því ættu engir að hræðast manninn nema veirur.

Ekkert rangt er við að nota orðin landsvísa og heimsvísa heldur er hér fyrst og fremst amast við ofnotkun þeirra. Þetta er svipað og sagt var hér áður fyrr að hitt eða þetta væri svona á „ársgrundvelli“. Í staðinn er einfaldlega hægt að nota orðin land og heimur. 

Tillaga: Lítill hluti þjóðarinnar hefur smitast en meirihlutinn er enn móttækilegur.

 

Verslanir byrja að opna, lokun til tveggja ára og mál gerast

Orðlof

Subbukvótinn

Það er umhugsunarefni, alvarlegt umhugsunarefni, fyrir þá sem unna íslenskri tungu, hvílíkt metnaðarleysi í málfarslegum efnum ríður húsum íslenskra fjölmiðla. 

Sá sem þetta ritar hefur áður vikið að þessum málum í Lesbókarrabbi. Það skal þó enn einu sinni ítrekað að vissulega er margt góðra íslenskumanna starfandi bæði við blöð og ljósvakamiðla. Margt er þar vel sagt og skrifað, en hitt heldur áfram að stinga í augu og særa eyru, hversu margir bögubósar fá að fara sínu fram átölulaust að því er virðist. 

Fólk, sem er fyrir löngu búið að fylla subbukvótann sinn og ætti að vera horfið til annarra starfa.

Það á að gera þá kröfu til þeirra sem skrifa fréttir og flytja fréttir að þeir hafi máltilfinningu og geti skrifað óbrenglaðan texta. Til dæmis ekki í þessa veru:

• „… komið var í veg fyrir hryðjuverkaárásir á sendiráðum Bandaríkjanna …“ (mbl.is.)
• „… lögreglan kölluð út vegna háreysta …“ (visir.is.)
• „… að þessari upphæð, sem send var til Þýskalands, væri saknað." (Ríkisútvarpið.)
• "Skólafólk greinir á um ágæti skólabúninga og margir eru klofnir í afstöðu sinni til þeirra." (Fréttablaðið.) Djúpt hugsað!

Þetta er nú orðinn langur listi. Sparðatíningur, segir líklega einhver. Vel má vera. En þögn er sama og samþykki og við eigum ekki að sitja þegjandi undir því að íslenskri tungu sé misþyrmt.

Morgunblaðið, Eiður Guðnason.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„36 gáma vinnubúðir brunnu til grunna við Jökulsárlón.“

Fyrirsögn á ruv.is.                     

Athugasemd: Fyrirsögnin er röng vegna þess að í fréttinni kemur fram að vinnubúðirnar eru við bæinn Hnappavelli sem eru rúmlega átján km frá Jökulsárlóni. Þetta er svipað og að segja að hús á Sandskeiði sé sagt vera við Tjörnina í Reykjavík, en á milli er rúmur tuttugu og einn km.

Í fréttinni er sagt frá hóteli við Jökulsárlón en þar er ekkert hótel.

Mér leiðist sérstaklega villur í landafræði og því sendi ég fréttamanninum tölvupóst. Af mikilli kurteisi þakkaði hann fyrir ábendinguna og kvaðst myndi laga fréttina sem og hann gerði. Hún nú viðunandi. Þar segir þó enn að Happavellir séu „rétt hjá Fosshóteli við Jökulsárlóni“ sem er rangt.

Landakort geta verið til margra hluta nytsamleg, ekki síst fyrir blaðamenn. Ég mæli með ótrúlega skýrum kortum frá Loftmyndum, kortin frá Landmælingum er góð, sérstaklega gott að finna örnefni, kort frá ja.is eru einnig mjög góð. Ágætt yfirlit er yfir kortasjár á landakort.is. 

Tillaga: 36 gáma vinnubúðir brunnu til grunna við Hnappavelli í Öræfum.

2.

„Verslanir mega byrja að opna í Austurríki í næstu viku þegar byrjað verður að slaka á aðgerðum til að hefta útbreiðslu kórónuveirufaraldursins.“

Frétt á visir.is.                      

Athugasemd: Hvað skyldu verslanir í Austurríki opna? Nei, þetta er enginn misskilningur eða útúrsnúningur. Í málsgreininni segir beinlínis að verslanir megi opna. Ekki fylgir sögunni hvað það sé sem þær opna.

Blaðamaðurinn veit líklega ekki að fólk opnar verslanir, þær aðhafast ekkert. Ég ákvað að senda honum tölvupóst, heillaður af svari fréttamanns Ríkisútvarpsins sem frá segir hér á undan. Skemmst er frá því að segja að sá á Vísi hefur ekki haft fyrir því að svara. Ólíkt hafast þeir að þessir fréttaskrifarar.

Nú kann einhver að segja að þetta sé algjört smáatriði, svona sé iðulega tekið til orða. Svarið við þessu er einfalt. Ef verslanir geta ekki opnað eitt eða neitt er þá nokkur ástæða til að halda því fram.

Svo velti ég því fyrir mér hvað orðalagið „mega byrja að opna“ merkir. Er átt við að fyrst verði opnað í hálfa gátt eða minna, svo aðeins meira og loks alveg upp á gátt?

Blaðamaðurinn velur orðin og skilningur lesandans veltur á þeim.

Tillaga: Verslanir í Austurríki verða opnaðar í næstu viku …

3.

„Skoða lokun til tveggja ára.“

Fyrirsögn á blaðsíðu 12 í Morgunblaðinu 7.4.20.                      

Athugasemd: Einhver tískubylgja í orðalagi ríður nú yfir íslenska fjölmiðla. Nú er það aldrei orðað svo að einhver hafi starfað í fimmtíu ár heldur að hann hafi starfað þar „til“ fimmtíu ára. Jón hafi verið giftur Gunnu „til“ þrjátíu ára ekki í þrjátíu ár. Ótal fleiri dæmi má nefna.

Hér áður fyrr hefði ofangreind fyrirsögn verið eins og segir í tillögunni hér fyrir neðan. Eða tveggja ára lokun til skoðunar.

Líkast til hefur forsetningin í verið sett í ótímabundna sóttkví en ættingja hennar „til“ sleppt lausri … og maður … maður skilur bara ekkert.

Tillaga: Skoða lokun í tvö ár.

4.

„Það hafa gerst tvö hræðileg heimilisofbeldismál …“

Morgunþáttur Rásar2 í Ríkiútvarpinu 7.2.20.                      

Athugasemd: Í morgunþættinum var viðtal við löggu, stórlöggu. Hér hefur því verið haldið fram oftar en einu sinni að lögreglumenn séu almennt illa máli farnir og er sú ályktun dregin af orðalagi löggufrétta sem fjölmiðlar birta oft orðrétt. Þar að auki hefur löggan komið sér upp torkennilegu máli sem svipar mjög til þess málfars sem lögfræðingum er kennt að nota. Sem sagt stofnanamál, kansellístíll.

Einkenni þess og löggumálsins er ofnotkun á nafnorðum og vannotkun á sagnorðum. Þar að auki er ekki gripið til þeirra orða eða orðalags sem almenningur notar dags daglega. Í stuttu mál er þetta eins og ágætur maður nefndi, sjá hér: 

Ofholdgun tungunnar og uppþembdur ræðustíll.

Í ofangreind tilvitnun er segir stórlöggan. Hér hafa „gerst mál“. Er ekki eðlilegra og skýrara að segja einhver hafi beitt ofbeldi heldur en að ofbeldi „hafi gerst“ eða „ofbeldismál hafi gerst“?

Hjáorðamas löggunnar og margra blaðamanna er orðið leiðigjarnt. Betra er að segja fullum fetum hvað gerðist.

Hér eru okkur hjáorð í hjarðmennsku fréttaskrifa um löggumál:

• Enginn er settur í fangelsi, heldur vistaður í fangageymslu
• Fangelsi eru orðin að fangageymslum
• Enginn er fullur, heldur í annarlegu ástandi
• Enginn er dópaður, heldur í annarlegu ástandi
• Slys verða aldrei, heldur eiga sér stað
• Slysstaður heitir nú vettvangur
• Löggan dregur sig aldrei í hlé, hún afhendir slökkviliðinu vettvanginn

Fleira mætti nefna. Hér er ekki verið að amast út í notkun ofangreindra orða heldur ofnotkun þeirra í löggufréttum.

Hjördís Hákonardóttir, héraðsdómari, sagði á málþingi um „Málfar í opinberum skjölum“, en vitnað er til hennar í grein Ara Páls Kristinssonar, „Einfalt mál, gott mál, skýrt mál“, sjá hér:

Kansellístíllinn er mörgum lögfræðingi enn hjartfólginn og einnig svonefndur júridískur þankagangur. Hef ég grun um að misskilningur á merkingu þessa hugtaks hafi á stundum átt sök á því að ekki var gætt að skýrri og markvissri framsetningu á rökstuðningi í lögfræðilegum skrifum.

Þetta er varla hægt að orða skýrar.

Tillaga: Tvisvar hefur ofbeldi verið beitt á heimilum með hræðilegum afleiðingum.

Hafa afskipti af, búist við miklum dauða og vörurými sendibifreiðar

Orðlof

Nafnorðastíll

Það sem einkennir stíltegund þessa er að nafnorð eru notuð ótæpilega þar sem eðlilegra væri að tjá hugsunina með sagnorði eða jafnvel lýsingarorði. 

Sígild dæmi um nafnorðastíl eru setningar svo sem: 

Fjöldi gesta jókst þegar leið á kvöldið

eða 

opnunartími verslunarinnar er frá kl. 10 til 18. 

Í fyrra dæminu færi mun betur á því að nota sögn í stað nafnorðs og rita 

gestum fjölgaði þegar leið á kvöldið 

en í seinna dæminu lýsingarorð: 

Verslunin er opin frá kl. 10 til 18.

Ekki er gott að segja hvers vegna nafnorðastíllinn er svo ágengur sem raun ber vitni. Sumir telja það vera áhrif frá erlendum tungum, aðrir segja að hann gefi málinu virðulegri og „stofnanalegri“ blæ, meiri þunga. Hvort tveggja kann að vera satt. 

Enskan er til dæmis mikið nafnorðamál og „stofnanaíslenskan“ svonefnda verður ekki sökuð um að sniðganga þann orðflokk. 

Lögreglan er stofnun sem sendir fjölmiðlum dagbækur vikulega og þar finnast vissulega mörg góð dæmi um margnefnda stíltegund.

Morgunblaðið, Íslenskt mál.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Í Kópavogi voru afskipti höfð af ökumanni bifreiða rétt fyrir tíu í gærkvöldi.“

Frétt á dv.is.                    

Athugasemd: Ja hérna, ók maðurinn fleiri en einni bifreið? Nei, auðvitað á að standa þarna bifreiðar, það er í fleirtölu.

Samhengið er þetta:

Í Kópavogi voru afskipti höfð af ökumanni bifreiða rétt fyrir tíu í gærkvöldi. Bifreið hans hafði mælst á 125 km/klst þar sem hámarkshraði er 50 km/klst. 

Er ekki eftirfarandi er skárra:

Ökumaður var stöðvaður í Kópavogi hafði ekkið á 125 km hraða þar sem hámarkshraði var 50 km.

Afskipti merkir að skipta sér af, koma að. Hvers vegna er þetta orð valið í stað þess að segja að ökumaðurinn hafi verið stöðvaður? Þegar löggan stöðvar ökumann felst í því að hún hefur afskipti af honum. Sleppum „hafa afskipti af“ nema að gott tilefni sé til þess að orða það þannig.

Staðreyndin er einfaldlega sú að orðalagið er nafnorðastíll, kjánalegt stofnanamál, sem er ekkert virðulegra, gengsærra eða þægilegra aflestrar en hefðbundin íslenska. 

Löggan skrifar sjaldnast góða íslensku en blaðamenn taka skrifin sem gullaldarmál. Þannig dreifist smitið, íslensku máli til óþurftar.

Tillaga: Ökumaður var stöðvaður í Kópavogi, hafði ekið á 125 km hraða þar sem hámarkshraði var 50 km.

2.

„Eins og segir í frétt NPR hafa háttvirtir vísindamenn í Bandaríkjunum kallað eftir því að þessi leið verði rannsökuð betur.“

Frétt á dv.is.                    

Athugasemd: Orðalagið „kalla eftir“ er afar ómarkvisst og getur átt við svo ótalmargt enda komið úr ensku. Þar er sagt „to call for something“, og vegna þess að ekkert af þessum fjórum orðum er framandi finnst mörgum þægilegt að þýða þau beint. Stundum verður þó að fórna þægindunum.

Á ensku er „to call for“ notað í ólíkum tilgangi, sjá UK Dictionary.

Í eftirfarandi málsgreinum má til dæmis alls ekki nota orðalagið „kalla eftir“:

1. „FBI policy calls for an investigation whenever an agent fires a weapon.“ Krefjast.
2. „It does not necessarily call for a large investment to implement it.“ Þurfa.
3. „Desperate times call for desperate measures.“ Þurfa.

Starf blaðamanna er að veita upplýsingar og þar af leiðandi þurfa fréttar að vera skýrar og markvissar. Í stað „kalla eftir“ má nota óska eftir, biðja um, krefjast, vilja, heimta, langa og álíka.

Oft er „kallað eftir“ rannsókn, mótmælum, verkföllum, styrkjum, aðstoð, hjálp og svo framvegis. Í stað þess ætti að nota nákvæmara orðalag sem hæfir hverju tilviki.

Sá sem kallar hann hrópar, hækkar röddina. Slík er hin einfalda merking sagnarinnar að kalla. Útilokað er að útvatna það og láta sem orðalagið geti komið í stað fjölda ágætra orða sem eru miklu hjálplegri. 

Með því að ofnota einstök orð eða orðalag er verið að fletja tungumálið út rétt eins og þegar sagt er „dingla“ þegar dyrabjöllu er hringt, „klessa“ þegar bíll ekur á annan jafnvel á gangandi mann. Sjaldnast er sá sem grunaður er um lögbrot settur í fangelsi heldur „vistaður í fangaklefa“, leikmenn fótboltaliðs eru kallaðir „lærisveinar“ þjálfarans og sá sem verður fyrir árás er kallaður „brotaþoli“. Allt þetta kemur úr fjölmiðlum og þúsund önnur dæmi má nefna.

Að lokum velti ég því fyrir mér hver sé munurinn á „háttvirtum“ vísindamönnum og virtum vísindamönnum. Ekkert um það í fréttinni.

Tillaga: Eins og segir í frétt NPR hafa virtir vísindamenn í Bandaríkjunum hvatt til þess að aðferðin verði rannsökuð betur.

3.

„Hann lagði jafnframt áherslu á að gera megi ráð fyrir mánuðum til stöðva faraldurinn.“

Frétt á frettabladid.is.                     

Athugasemd: Blaðamaðurinn ætlast líklega til að lesendur skilji þetta á þann veg að mánuðir munu líða áður en faraldurinn stöðvist. Sé svo, af hverju skrifar hann þannig að mánuðir komi til aðstoðar? Þetta stenst ekki þó jákvæður lesandi geti skilið.

Blaðmenn þurfa að lesa yfir fréttir sínar fyrir birtingu og vera gagnrýnir á eigin skrif.

Tillaga: Hann lagði jafnframt áherslu á að gera megi ráð fyrir að mánuðir munu líða áður en faraldurinn stöðvist.

4.

„Donald Trump Bandaríkjaforseti býst við miklum dauða vegna kórónuveirufaraldursins í Bandaríkjunum á næstum dögum.“

Frétt á ruv.is.                     

Athugasemd: Svona á ekki að skrifa. Blaðamenn verða að skrifa skýrt, ekki gera þá kröfu að lesendur hljóti að skilja það sem í fréttinni stendur.

Þarna er skrifað í nafnorðastíl, nánast stofnanamállýsku, sem við eigum að forðast á íslensku.

Notum sagnorð. Trump býst við að margir munu deyja, ekki að hann búist við miklum dauða.

Á ensku væri þetta svona:

US President Donald Trump expects huge deaths due to the crown virus epidemic in the United States in the next days.

Orðalagið er viðunandi á ensku en langt í frá á íslensku. Fyrir alla muni ekki þýða beint úr ensku jafnvel þó öll orðin séu kunnugleg. Reynum að skilja innihaldið, berum virðingu fyrir íslensku máli og hefðum í orðalagi og skrifum.

Tillaga: Donald Trump Bandaríkjaforseti býst við margir deyi á næstu dögum vegna kórónuveirufaraldursins í Bandaríkjunum.

5.

„… sem grunaður er um verknaðinn, þar sem hann hafði falið sig skammt frá vettvangi í vörurými sendibifreiðar.“

Frétt á dv.is.                      

Athugasemd: Löggan skrifar afar illa. Þarna er talað um „vörurými“ sendibíls. Almenningur og annað dauðlegt fólk myndi segja að maðurinn hafi fundist aftan í sendibíl, inni í bílnum. Þannig er almennt talað. Jú, það er ofboðslega flott að tala um „vörurými“. Eða hvað? 

Í fréttinni er talað um „höggvara“ bifreiðar, við hin höfum vanist á að kalla slíkt stuðara. Jú, það er ofboðslega flott að tala um „höggvara“ bifreiðar. Eða hvað?

Löggan reynir að búa til löggumál. Í því eru engir bófar, glæpamenn, fullir kallar og kellingar, dópistar og álíka lýður. Þeir eru kallað „brotamenn“ eða eitthvað annað sem virðist hlutleysislegt. Við almenningur eru kallaðir almennir borgarar, sjaldnast fólk eða almenningur. Verst er þó að blaðamenn halda að löggumálið sé gullaldarmál og það megi alls ekki lagfæra.

Og svo er það þetta orðalag sem er sí og æ er endurtekið eins verið sé að vitna í ljóð eftir Jónas Hallgrímsson:

… og var maðurinn vistaður í fangageymslu fyrir rannsókn málsins.

Líklega myndi maðurinn sem orti þetta hreinlega skammast sín fyrir nútímamálið:

Nú andar suðrið sæla vindum þýðum,
á sjónum allar bárur smáar rísa …

Var maðurinn ekki settur í fangelsi vegna rannsóknarinnar? Ef maður er settur í fangelsi segir það sig ekki sjálft að rannsaka þurfi málið? Varla er það bara gert til skemmtunar að læsa misindismanninn inni eða til að láta renna af honum.

Bersýnilegt er að blaðamönnum leiðist að skrifa löggufréttir. Nýliðarnir eru settir í þær eða þeim sem ekki er treyst í aðrar fréttir. Á öllum fjölmiðlum grípa löggufréttaritararnir til þess í leiðindum sínum að nota „kópí-peist“ aðferðina. Afrita textann og líma í fréttaforritið, bæta einhverju við eða laga það sem engu skiptir og málið er leyst. Þess vegna koma öll smáatriði fram í löggufréttum, hlutir sem engu máli skipta. Og það er einmitt ástæðan fyrir því að löggufréttir eru leiðinlegar aflestrar.

Í gamla daga var oft sagt við mann: Ef þú getur ekki gert þetta almennilega slepptu því þá.

Tillaga: … sem grunaður er um verknaðinn, þar sem hann hafði falið sig skammt frá vettvangi aftan í sendibíl.

6.

„Kon­ráð fékk heim­sókn frá karla­kór í ein­angr­un.“

Fyrirsögn á mbl.is.                      

Athugasemd: Hvernig stendur á því að karlakórinn fór úr einangruninni eða var hann í sóttkví? 

Þegar maður les fréttina kemur í ljós að það var hann Konráð blessaður sem var í einangrun. Þar af leiðir að fyrirsögnin er röng.

Tillaga: Karlakórinn heimsótti Konráð í einangrun.

 

Draugabær án drauga, öll stjórn á bíl og mikið starfsfólk

Orðlof

Fjársjóður

Í fornbókmenntum okkar er fólginn mikill fjársjóður og er nánast með ólíkindum að unnt sé að tefla fram liðlega 800 ára gömlum textum, aðeins þarf að færa stafsetningu til nútímahorfs og þá eru þeir öllum aðgengilegir, einkum ef bætt er við óverulegum skýringum til hægðarauka. 

Eftirfarandi dæmi er úr Spakmælum Prospers, þýðingu frá því um 1200:

Er enn og ógóðgjarnlegt [´ber vott um illan hug´] að vilja heyra illa kvittu [´sögusagnir, orðróm´] en óskaplegt [´óhæfa´] að trúa, allra helst ef þeygi [´ekki, eigi´] er skylt að vita þótt satt væri (Leif 7).

[Án skýringa: Er enn og ógóðgjarnlegt að vilja heyra illa kvittu en óskaplegt að trúa, allra helst ef þeygi er skylt að vita þótt satt væri (Leif 7).]

Skyldi þessi boðskapur ekki eiga fullt erindi við nútímann?

Málfarsbankinn, pistill 164. Jón G. Friðjónsson.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Heimsfaraldurinn sem nú geisar um veröld víða er mesta ógn sem …“

Frétt á ruv.is.                   

Athugasemd: Annað hvort er óþarfi: „Heimsfaraldurinn“ eða „um víða veröld“. Þó má nota orðið faraldur um veröld víða. Varla þarf að geta þess að heimsfaraldur varla undir nafni nema hann geisi um víða veröld.

Tillaga: Heimsfaraldurinn sem nú geisar er mesta ógn sem …

2.

„Einn möguleiki er að það eigi rætur að rekja í mismunandi raðir í erfðamengi veirunnar og það búi til mismunandi svar fólks sem sýkist.“

Frétt á blaðsíðu 4 í Morgunblaðinu 1.4.2020.                   

Athugasemd: Ég skil ekki allt, verð að viðurkenna það þó mér sé meinilla við opinbera slíkt. Ofangreinda málsgrein skil ég til dæmis ekki. Held að það sé seinni hlutinn sem ruglar mig, sérstaklega feitletraða orðið.

Mér finnst Kári Stefánsson, forstjóri Íslenskrar erfðagreiningar, vera óskaplega gáfaður maður enda hef ég þá trú að þeir sem ég skil ekki hljóti að vera ofurgreindir, - og þeir eru of margir. Í Moggafréttinni er viðtal við Kára og hann á ofangreinda tilvitnun.

Ekki veit ég hvað „raðgreining“ þýðir en það virðist óskaplega mikilvægt í tali Kára. Veit þó var raðmorðingi merkir og fleiri orð sem byrja á „rað“, fer ekki nánar út í þaaaaað, eins og Spaugstofukallinn sagði.

Í Moggafréttinni stendur líka eftirfarandi og er haft eftir Víði hlýðanda:

Veruleg hætta væri á umferðarslysum þegar margir væru á ferðinni. Þá gætu þúsundir safnast saman á tiltölulega litlum svæðum.

Mér finnst þetta gáfulegt enda ekki allir sem átta sig á tengslunum milli fjölda fólks og umferðaslysa. Jón vinur minn ók einu sinni á jóladag yfir Holtvörðuheiði og lenti í árekstri. Menn eiga auðvitað ekki að aka vinstra megin við skilti á blindhæð jafnvel þó þeir séu þess fullvissir um að enginn annar sé á heiðinni. Umferðaslys geta sem sagt orðið þó fáir séu á ferðinni. Tveir er nóg fyrir árekstur, jafnvel einn ef ljósastaur er ekki kyrrstæður.

Ekki hafði mér dottið í hug að þúsundir geti safnast saman á litlu svæði en þá mundi ég eftir Lækjartorgi á kvennafrídaginn og Austurvelli í hruninu. Ekki má gleyma Woodstock og Herjólfsdal. Líklega leggja ekki allir sama skilning í „lítið svæði“. Sko, Austurvöllur kann að vera lítill og það er stofan heima hjá mér líka. Á báðum stöðum væri hægt að troða einum til tveimur á hvern fermetra en fjölmennið fer auðvitað eftir fermetrafjöldanum.

Hér er ég kominn langt út fyrir umræðuefnið en ástæðan er bara sú að mér finnst afar hjálplegt þegar gáfumenni upplýsa um sannindi tilverunnar, sérstaklega okkur ógreindum á tímum kóvítis.

Hér áður fyrr sagði ég stundum við sex ára gamlan son minn í fjallgöngum: Ef þú dettur, dettu þá varlega. Þetta þótti ekki gáfulega sagt og ég var oft atyrtur fyrir vikið. Samt segja margir: Farðu varlega.

Tillaga: Engin tillaga.

3.

„Drauga­bær við ræt­ur Ev­erest.“

Frétt á mbl.is.                    

Athugasemd: Mannlausir bæir, mannlausar götur og annað sem er mannlaust er oftar en ekki í fjölmiðlum kennt við drauga. Engir eru þó draugarnir en árátta blaðamanna breytist ekki, draugar skulu kallaðir til. 

Á ruv.is segir:

Á síðustu vikum hefur nokkuð verið slakað á reglum um samkomur og mannaferðir í borginni, sem til skamms tíma var nánast ein risavaxin, ellefu milljón manna sóttkví og hálfgerð draugaborg vegna farsóttarinnar …

Á dv.is er sagt að endurreisa eigi draugabæ en en það hlýtur að vera einsdæmi í gjörvallri byggingasögu heimsins:

Hyggjast endurreisa draugabæ á þekktum sumarleyfisstað.

Mannlaus skip kallar dv.is draugaskip:

Draugaskip rak á strendur Írlands.

Ekkert bendir til þess að þar sem fólk er ekki á ferli vafri draugar um. Blaðamenn eru margir gefnir fyrir klisjur.

Tillaga: Mannlaus bær við rætur Everest.

4.

„Slapp ómeiddur eftir að hafa misst alla stjórn á bílnum.“

Yfirfyrirsögn á dv.is.                    

Athugasemd: Hver er munurinn á því að „missa alla stjórn á bíl“ og missa stjórn á bíl? Því er fljótsvarað. Enginn. Bíll er ekki geimflaug sem geimfarar hafa misst stjórn á og kvarta til Houston í Texas.

Óákveðna fornafnið „allur“ í fyrrnefnda orðalaginu er ónauðsynlegt, hjálpar ekkert til við skilninginn. Hvort ökumaðurinn hafi misst „alla“ stjórn eða bara að hluta skiptir engu máli.

Allt bendir til að blaðamaðurinn sé óvanur skrifum.

Tillaga: Slapp ómeiddur eftir að hafa misst stjórn á bílnum.

5.

„Það er mikið starfsfólk sem að sinnir þessu eins og hérna hjá okkur í Fossvogi, þetta er svona undir þrjátíu manns á hverri vakt.“

Fyrirsögn á visir.is.                   

Athugasemd: Auðvitað á þetta að vera margt starfsfólk. Vera má að viðmælandinn hafi orðað þetta svon en auðvitað á blaðamaðurinn að laga. Verkefni hans er að koma upplýsingum á framfæri á eðlilegu mál, ekki dreifa málvillum og ambögum.

Í fréttinni kemur þetta fram:

Þetta er gríðarlega mikið starf af því það þurfa allir að klæðast í mikinn hlífðarbúnað …

Orðalagið að „klæðast í hlífðarbúning“ skrýtið. Fólk fer einfaldlega í hlífðarbúning, fer í föt. Fólk klæðist og þá fer það í föt, afklæðist þegar það fer úr þeim. Klæði merkir föt.

Fréttin er afar viðvaningslega skrifuð. Blaðamaðurinn hefur tekið upp orð viðmælandans og skrifað þau samviskusamlega niður eins og um gullaldarmál væri að ræða. Því miður er það ekki svo. Þegar þannig er reynir á þekkingu blaðamannsins.

Hér eru dæmi úr fréttinni:

• En í sjálfu sér vorum við í svipuðum svona aðstöðu þá …
• … og prestarnir með okkur í því að veita fólki sem sagt hjálp og …

Þetta er greinilega óvandað talmál.Blaðamaðurinn átti að færa orðalagið til betri vegar. Svona skrif eru ekki boðleg, lesendur eiga allt annað og betra skilið.

Tillaga: Hér í Fossvogi starfa með okkur um þrjátíu manns á hverri vakt.