Um traustan grunn vísindalegra staðreynda ...

Flestir kannast eflaust við að hafa vanið sig á eitthvað sambærilegt á lífsleiðinni. Íþróttamenn klæðast óþvegnum sokkum vikum saman ef þeir halda að það færi þeim heppni. Leikarar nefna ekki heiti leikritsins Machbeth, af því það boðar óheppni og óska ekki hver öðrum góðs gengis heldur flytja bölbænir um beinbrot í staðinn. Jóakim Aðalönd, ríkasta önd í heimi, átti happapening sem hann taldi uppsprettu og forsendu ríkidæmis síns. Háhýsi víða um heim hafa enga þrettándu hæð, bara tólftu og fjórtándu. Fjöldi fólks fylgist með stjörnuspám og leggur trú á talnaspeki. Og stór meirihluti jarðarbúa aðhyllist einhvers konar trúarbrögð sem í mismiklum mæli gera þá kröfu að menn afsali sér heilbrigðri skynsemi og rökhyggju en leggi í blindni trúnað á ýmiss konar kraftaverkasögur.

Og svo eru það þeir sem vilja trúa því að ef framliðnir eigi við þá erindi þá geti þeir komið skilaboðum á framfæri í gegnum sérþjálfaða sjáendur.

Ein mesta vitleysa sem af og til kemur í fjölmiðlum er deilan um miðla og meint svik þeirra. Þórlindur Kjartansson ritar afar góða og skemmtilega grein um efnið í Fréttablaðið 6. nóvember 2015, sem má nálgast hér. Í henni dregur hann dár af sjálfum sér og öðrum. Hann segist haldinn þeirri áráttu að þurfa að telja allar tröppu en líkar ekki þegar fjöldinn endar á oddatölu, þá þarf hann að hoppa samtímis upp á efstu tröppuna.

Þórlindur er bersýnilega frjálslyndur maður. Þrátt fyrir skoðanir síðan deilir hann ekki hatrammlega á þá sem eru á öndverðum meiði. Og röksemdafærslan í þessu tilviki er svo viðkunnanleg og þægileg að lesandinn getur vert annað en samsinnt henni:

Dagleg tilvera okkar er uppfull af alls kyns starfsemi, sem er ekki beinlínis „heiðarleg“ heldur hluti af eins konar samfélagslegum leik þar sem hvert og eitt okkar tekur ákvörðun um þátttöku. Er það til dæmis heiðar­leg vinna að selja fólki lottómiða, á þeim forsendum að þannig geti það komið í veg fyrir að lottóspilarar annars staðar í heiminum fái vinning? Er það heiðarlegt að byggja upp spennu í kringum íþróttaleiki og halda því fram að þessi og hinn leikurinn sé „mikilvægur“ þegar við vitum öll að niðurstaðan skiptir nákvæmlega engu máli um líf okkar eða afkomu? Er það heiðarlegt þegar læknar og prestar segja sjúklingum og bágstöddum að það sé von, þegar hún er í raun og veru engin?

Hinn trausti grunnur vísindalegra staðreynda er ekki sá eini er við byggjum líf okkar á. Við tileinkum okkur fullt af margvíslegum hindurvitnum og vitleysu. Frá unga aldri hef ég vanist á að lesa stjörnuspá Morgunblaðsins en ég gleymi henni nokkrum sekúndum síðar. Ég get núna ómögulega munað hver stjörnuspáin fyrir daginn í dag er, þó eru ekki nema tvær klukkustundir síðan ég las hana. Og mér er nákvæmlega saman. Svo komst það upp fyrir nokkru að höfundur þeirra birti á nokkurra mánaða fresti gömlu spárnar, sparaði sér semsagt vinnuna við að búa til nýjar, sjá hér. Ekki er vitað til að það hafi valdi nokkrum einasta manni skaða heldur bendir til þess að fáir miði líf sitt við stjörnuspár. Og svo er góð vísa aldrei of oft kveðin.

Þeggar ég var tíu ára fékk ég í jólagjöf bókina „Houdini, æfisaga hans“ eftir Harold Kellock. Bókina gleypti ég í mig. Hluti bókarinnar fjallar um Houdini og miðla, raunar er það kallað „herhlaup“. Hann eyddi ótrúlegum fjárhæðum í að fá sönnun fyrir framhaldslífi og helst að geta náð sambandi við móður sína. Hveru mikið sem hann reyndi tókst það aldrei. Miðlar voru þó á hverju strái, flestir svikamiðlar. Mörg meint „teikn“ um framliðna voru högg, bönk, borð sem lyftust frá gólfi og jafnvel vofur sem sveimuðu um á miðilsfundum. Á einum stað segir:

Cumberland sagði Houdini, að þegar hann hafi verið búinn að strá smánöglum á vandlega á gólfið, flýði vofa Dantes burtu til vítis og æpti hásöfum, og var það ekki líkt himneskum hljómum.

Mín vegna má það vissulega vera staðreynd að miðlar séu svikarar og að eftir dauðann sé ekki neitt framhald. Aungvar sannanir hef ég fyrir þessu eða lífi eftir dauðann. Mér þykir Þórlindur hins vegar komast vel að orði þegar hann segir þetta í lok greinar sinnar:

En það mátti samt hafa gaman af þeim [stjörnuspám Morgunblaðsins]og það er líklega algjörlega skaðlaust að ganga inn í daginn með þá trú að einhver ókunnugur muni gera góðverk, eða að dagurinn sé upplagður til þess að taka stórar ákvarðanir. Það skaðar heldur engan að telja tröppur og vonast eftir sléttri tölu og meira að segja það að ganga í óhreinum og sveittum sokkum er ekkert tiltökumál, þannig séð.

Að sama skapi er það ekkert endilega neitt tiltökumál þótt einhverjir hafi lífsafkomu sína af því að segja fólki að afi vaki yfir þeim á himnum og segi að þetta muni allt fara vel. Stundum þurfum við á því að halda, og veljum að trúa því, þótt við vitum að það sé ekki endilega byggt á traustum grunni vísindalegra staðreynda.